Romeinse Rijk

Het Romeinse Rijk op zijn grootst, onder keizer Trajanus

Het Romeinse Rijk was het rijk van de Romeinen. Het was één van de grootste rijken van de Oudheid. De Romeinen waren ook een tijdlang in België en (een deel van) Nederland.

Inleiding

De Romeinen hadden een enorme invloed op de cultuur van Europa. De hoofdstad van het Romeinse Rijk was Rome. Het Romeinse Rijk werd eerst geregeerd door koningen (het Romeinse Koninkrijk), daarna werd het geregeerd door de senaat en consuls (de Romeinse Republiek) en tot slot waren de keizers de baas (het Romeinse Keizerrijk). Het Romeinse Rijk bestond van 753 voor Christus tot 476 na Christus. Het viel in 285 na Christus uit elkaar in het West- en Oost-Romeinse Rijk. Het West-Romeinse Rijk werd veroverd door een hoop Germaanse stammen, maar het Oost-Romeinse Rijk bestond onder de naam het Byzantijnse Rijk nog tot 1453. De hoofdstad was sinds 330 na Christus Constantinopel. Op zijn hoogtepunt besloeg het Romeinse Rijk een gebied dat van Schotland tot Iran liep en van Midden-Duitsland tot Zuid-Egypte.

Lees ook bij Romeinse politiek.

Bevolking

De bevolking van het Romeinse Rijk bestond uit vier groepen:

1. Patriciërs (een groep rijke, adellijke families uit Rome, de meeste senatoren en consuls waren patriciërs)
2. Plebejers (de normale burgers van Rome en Italië, zowel rijken als armen)
3. Slaven (slaven werden uit veroverde gebieden gehaald en moesten hard werken)
4. Buitenlanders (mensen die in veroverde gebieden woonden, ze hadden geen burgerrechten)

Geschiedenis

De geschiedenis van het Romeinse Rijk bestond uit drie delen:

• 753 v.Chr. tot 509 v.Chr. - Het Romeinse Koninkrijk
• 509 v.Chr. tot 27 v.Chr. - De Romeinse Republiek
• 27 v.Chr. tot 476 n.Chr. - Het Romeinse Keizerrijk

Rome en Egypte waren 2 landen die in vrede met elkaar leefden. Dat kwam doordat Cleopatra en Julius Caesar op elkaar verliefd waren. Eigenlijk moest Cleopatra trouwen met haar broer, omdat dat een traditionele gewoonte was in Egypte. Cleopatra daarentegen wilde trouwen met Julius Caesar, dus kon ze maar een ding doen: haar broer vermoorden in de Nijl.

Stichting van Rome

De Romeinen hadden een heel mooi verhaal over het ontstaan van hun stad. Dit begint in ongeveer 1000 v. Chr, als de legendarische held Aeneas vlucht uit Troje, een oude stad in wat nu Turkije is, en na jaren rondzwerven op de Middellandse Zee gaat wonen in het gebied rondom Rome. Hij verslaat de koning en wordt koning van de stad Alba Longa. 250 jaar lang zijn de zoons en kleinzoons van Aeneas de leider van de stad Alba Longa. Dan wordt Numitor koning. Zijn broer Amulius is jaloers en zet Numitor af. Hij doodt Numitor's zoons en kleinzoons zodat niemand wraak neemt op hem. Hij wil ook Romulus en Remus laten doden, twee kleinzoons van Numitor, ook al zijn zij nog maar baby's.

Romulus en Remus drinken bij de wolf die hun heeft gered

De soldaten die de opdracht hebben om Romulus en Remus te doden vinden het zielig, en zetten de tweeling stiekem in een mandje op de rivier. Het mandje wordt gevonden door een wolvin, die Romulus en Remus zoogt alsof zij haar eigen jongen zijn. Een herder vindt de tweeling na een aantal maanden en voedt ze op als herdersjongens. Als ze oud genoeg zijn vertelt de herder aan Romulus en Remus dat ze eigenlijk kleinzoons zijn van Numitor. Romulus en Remus gaan naar Alba Longa en doden koning Amulius, waardoor Numitor weer op de troon komt.

Daarna vertrekken Romulus en Remus terug naar de rivier waar zij gevonden zijn. Ze vinden het niet fijn in Alba Longa. Ze zien dat bij de rivier zeven mooie heuvels vol vruchtbare grond zijn, en ze besluiten om een stad te bouwen. Met wat vrienden bouwen ze muren om een aantal van de heuvels heen. Dit is in het jaar 753 voor Christus. Romulus en Remus krijgen echter ruzie om wie koning mag worden, en Romulus vermoordt Remus. Zo wordt Romulus de eerste koning van Rome.

Maar dit verhaal is niet waar. De Romeinen hebben het bedacht, om een mooi verhaal te kunnen vertellen waar ze trots op kunnen zijn. Het is dus een legende.

In werkelijkheid ontstond Rome zoals veel andere steden; boeren uit Longa Alba hadden een klein dorpje met vruchtbare grond aan een rivier. Zij bouwden versterkte muren om hun landen te beschermen (1176 v.Chr.). Grond en een rivier zijn namelijk belangrijk om voedsel te kunnen verbouwen. Ruim driehonderd jaar later, in 800 v.Chr, waren alle heuvels bewoond en verdedigd met muren. Zeker is dat in 600 v.Chr. Rome een grote stad was, hoogstwaarschijnlijk met een koning. De Romeinen stonden onder invloed van de Etrusken, een ontwikkeld volk in het noorden van Italië. Waarschijnlijk hebben de Romeinen voor hun cultuur veel dingen van de Etrusken overgenomen.

Het Romeinse Koninkrijk

De Sabijnse Maagdenroof

Het Romeinse Koninkrijk was de tijd waarin Rome bestuurd werd door een koning. Het liep van 753 voor Christus (wat dus niet zeker is, maar volgens de legende) tot 509 voor Christus (wat een stuk zekerder is, omdat er meer betrouwbare bronnen zijn uit die tijd). Zeker was dat Rome een koning had, en dat deze, vooral de laatste 120 jaar, een Etrusk was. De Romeinen hebben mooie verhalen over de koningstijd. Deze hebben een kern van waarheid, maar er zijn ook delen verzonnen. In totaal waren er zeven koningen. De eerste koning, Romulus, was mythisch (niet echt), maar de zes koningen die hem opvolgden bestonden wel.

Romulus

Toen Rome net werd gesticht waren er heel veel mannen, maar heel weinig vrouwen. Er konden dus geen kinderen worden gebaard voor de volgende generaties. Koning Romulus bedacht toen het plan om vrouwen te stelen bij de Sabijnen, die dichtbij woonden. Dit werd bekend als de Sabijnse Maagdenroof. De Sabijnen waren woedend en begonnen een oorlog met Rome, die ze na lange tijd wonnen. De Sabijnen wilden Rome verwoesten en alle inwoners doden, maar de vrouwen, die van hun Romeinse mannen waren gaan houden, smeekten om vrede. In dit vredesverdrag stond dat de Sabijnen ook in de stad Rome mochten gaan wonen, en dat de koning van Rome afwisselend een Latijn (oorspronkelijke inwoner van Rome) en een Sabijn moest zijn. Onder koning Romulus werd ook de senaat ingevoerd.

Numa Pompulius

Toen Romulus stierf (en volgens de legende een god werd, genaamd Quirinius) in 716 voor Christus, hadden de Romeinen en de Sabijnen ruzie over wie koning moest zijn. Het uiteindelijke besluit luidde dat de Romeinen een koning mochten kiezen, op één voorwaarde: dat hij een Sabijn was. De Romeinen kozen voor Numa Pomilius, een edele vredelievende Sabijn. Numa besteedde veel aandacht aan de Romeinse godsdienst en liet veel tempels bouwen, waaronder de ronde tempel van Vesta, waar de bekende Vestaalse Maagden priesteressen waren die het eeuwige vuur moesten bewaken. Numa zou ook leerling zijn geweest van Pythagoras volgens de mythe, maar zelfs Romeinen later betwijfelden dat.

Tullus Hostilius

Na Numa werd de Latijn Tullus Hostilius koning. Hij voerde veel oorlogen, tegen bijvoorbeeld de stad Alba Longa, de stad waar Romulus en Remus vandaan kwamen en de verre voorouders van Julius Caesar. De Romeinen en de Albanen waren allebei van mening dat een oorlog te veel levens zou kosten, dus lieten ze elk een drieling vechten om de oorlog te beslissen. De Curiatii voor de Albanen en de Horatii voor de Romeinen. Een van de Horatii won en Rome heerste nu over Alba Longa. Maar niet voor lang, want niet veel later beval Tullius zijn mannen de stad te vernietigen. Volgens de legende waren de goden boos op Tullus Hostilius omdat hij de tempels van de vorige koning Numa verwaarloosde. Zij doodden hem met een bliksemschicht en stuurden de pest op Rome af.

De restanten van het Forum Romanum

Ancus Marcius

De volgende koning was weer een Sabijn, Ancus Marcius. Hij was de kleinzoon Numa Pompilius, dus dachten de Latijnen dat hij ook zo vredelievend was, dus vielen ze hem aan. Maar Ancus versloeg hen en breidde zo Rome uit met een achtste heuvel, en stichtte verder nog een havenplaatsje, Ostia, zodat Rome beter handel kon drijven. Hij veroverde ook nog enkele latijnse nederzettingen. In deze tijd werden de Etrusken zeer machtig en kregen zeer veel invloed.

Tarquinius Priscus

De Etruskische adviseur van Ancus Marcius, Tarquinius Priscus, werd zelfs de volgende koning. Hij was de eerste koning van de zogenoemde Tarquinische Dynastie. Hij noemde zichzelf naar zijn geboortestad, Tarquinii, een van de Etruskische steden. Toen hij bijna in Rome was, nadat hij vertrok uit Tarquinii, kwam een adelaar zijn hoed afpakken en vloog een rondje om dan terug te komen. Hij zag dit als een voorteken. Hij liet zeer veel belangrijke gebouwen bouwen, zoals het Circus Maximus, een plek waar wagenrennen werden gehouden, het Cloaca Maxima, het eerste Romeinse riool, en het Forum Romanum, een gigantisch plein waaraan een hoop belangrijke gebouwen waren gevestigd. In het paleis van Tarquinius Priscus woonde een slavenjongen, Servius Tullius. Tarquinius Priscus zag dat Servius' haar in brand schoot toen hij nog een een baby was. Hij zag dit als een voorteken dat hij belangrijk zou zijn, en Tarquinius Priscus benoemde Servius tot zijn opvolger. Maar de zonen van Ancus Marcius, boos omdat ze voor de tweede maal geen koning werden, lieten hem vermoorden.

Servius Tullius

Servius Tullius was een goede koning: hij richtte de volksvergadering op en herbouwde de stadsmuur. Maar de zonen van Tarquinius Priscus waren woedend dat Servius koning was in plaats van dat zij hun vader opvolgden. Vooral de zoon Tarquinius Superbus was woedend. Hij hitste de mensen en de Senaat op tegen Servius, waardoor zij Servius doodden.

Tarquinius Superbus

Tarquinius Superbus werd de volgende koning, en ook de laatste koning van Rome. Tarquinius Superbus zette de Senaat vol met zijn medestanders. De zoon van Tarquinius Superbus verkrachtte de vrouw Lucretia, en de bevolking was woedend. Als de zoon van de koning zich zo zou gedragen, zou de koning vast niet beter zijn! Onder leiding van Lucius Junius Brutus, familie van Lucretia, werd de koning de stad uit gezet. Hij kwam nog terug met het leger van een andere Etruskische koning, maar dat kon de stad niet innemen door het optreden van legendarische helden zoals Horatius en Gaius Mucius. Het Romeinse Koninkrijk was voorbij, de tijd van de consuls begon.

Vanaf de 2^e eeuw dreigde er een tekort aan soldaten, omdat er steeds minder mensen in het Romeinse Rijk waren die een wapenrusting konden betalen. Vooral de boeren waren in grote problemen gekomen. Generaal Marius loste dit probleem op door van het Romeinse leger een beroepsleger te maken. Soldaten werden betaald met belastinggeld en hoefden niet meer hun eigen wapenrusting te betalen. Arme soldaten konden nu ook rijk worden via een oorlogsbuit. Er ontstond dus een hechte band tussen soldaat en generaal.

De Romeinse Republiek

De Romeinen wilden geen koning meer, en besloten dat Lucius Junius Brutus een nieuwe regering moest bedenken. Hij bedacht het systeem waarbij twee consuls de baas waren, en de Senaat de consuls hielp met beslissingen. Elk jaar werden er twee nieuwe consuls gekozen. Dit systeem was gemaakt zodat er niemand meer was die heel veel macht had, zoals een koning, en het begon in 509 voor Christus.

De vroege Republiek

De eerste consuls waren Brutus en Tarquinius Collatinas. Deze laatste werd niet geliefd door het volk, omdat hij familie was van Tarquinius was, de laatste koning. Hij trad daarom vrijwillig af.

Clusische Oorlog

Scaevola steekt zijn hand in brand

De eerste grote oorlog was tegen de Etrusken, die maar al te graag wouden profiteren van de zwakke jonge republiek. Ze werden verteld door Tarquinius Superbus om Rome aan te vallen. Toen Porsenna, de koning van deze Etrusken, aankwamen in de velden rond Rome vluchtten al de manschappen daar. Nu konden de Etrusken Rome zeeer gemakkelijk binnen vallen. De soldaten in Rome zelf bedachten een plan: Horatius, een dappere soldaat, zou op een brug over de Tiber alle aankomende Etrusken doodden, terwijl de rest de brug probeerde te vernielen. Het plan werkte, en door Horatius' moed werden de Etrusken vertraagd, en kreeg Rome tijd om zich voor te bereiden. Porsenna kwam uiteindelijk toch over de rivier en belegerde Rome. In Rome was er een jongeman Mucius Scaevola, die uit Rome ontsnapte en naar het Etruskische kamp sloop om Porsenna te doodden. Hij doodde echter zijn secretaris en hij moest het gaan uitleggen aan Porsenna. De koning van de Etrusken beval hem zijn hand in het vuur te steken. Hij zei dat er nog tientallen andere moordenaars stonden te wachten om hem te dooden. Porsenna was bang en zond vredesverzoeken naar Rome. Dit is de mythe. In het echt zal Rome waarschijnlijk zijn verslagen door Porsenna's leger, maar dat wilden de Romeinen niet toegeven.

Latijnse Oorlogen en de Plebejers

Rome nam een voor een kleine Latijnse dorpjes in en baande zich een weg door het oude Italië. Hier werd de Latijnse Stedenbond boos van en ze startten een oorlog met het groeiende Rome. De Romeinen overwonnen in de Slag bij het Meer Regilius en zo werd Rome weer groter. De plebejers (mensen die niet van adel zijn, zie kopje Bevolking) waren echter boos dat alle consuls en senatoren patriciërs (rijke mensen van adel) waren. De plebejers dreigden allemaal de stad te verlaten. Dit wilden de patriciërs natuurlijk niet, want dan had de stad bijvoorbeeld ook geen soldaten meer. Daarom werden de tribunen aangesteld, een soort van consuls voor de plebejers. Bovendien mochten de plebejers nu hun eigen wetten maken op hun eigen vergaderingen. In deze tijd werden ook de wetten van de Twaalf Tafelen geschreven, wetten die geschreven waren door een team van vijf patriciërs en vijf plebejers. In die wetten stond onder andere welke rechten een Romeins burger had. Het waren de eerste geschreven wetten van Rome. De plebejers vroegen ook om het recht op consulschap. Dit kregen ze ook.

Oorlog met Veii

De Etruskische Stad Veii was deel van de Etruskische Stedenbond. Veii was een redelijk grote stad aan de andere kant van Tiber. Uiteindelijk werden Rome en Veii in een oorlog verwikkeld om economische redenen. Ze wilden beiden het zout aan de noorderzijde van de Tiber, en het landbouwland van de ander. Rome stuurde een leger erop uit om Veii te veroveren, en na een gevecht vluchtten de Etrusken naar hun stad. Maar de oorlog was nog niet over, nog lang niet. Want in plaats van 4-5 maanden waarop ze hadden gerekend, de maximale lengte van een legercampagne, omdat de soldaten toen nog boeren waren, hadden de inwoners van Veii meer dan genoeg om het 10 jaar uit te houden. Toen een nieuwe consul werd gekozen, wilde hij hier een eind aan maken. Deze man was Manlius, en hij had een plan: een tunnel. 3 maanden werkten de soldaten aan een tunnel onder de stadsmuur door. Toen vielen ze aan. De niets vermoedende Etrusken werden vermoord en de kinderen en vrouwen kwamen op de slavenmarkt terecht. Toen ze terug thuis waren, werden de plebejers (de onderklasse) boos en vroegen om meer rechten, als compensatie van tien jaar niet te kunnen oogsten of amper geld te verdienen (tijdens de belegering van Veii werd voor het eerst soldij betaald). Manlius was hier een heuse tegenstander van en het volk was zo boos op hem dat ze hem uit Rome verbanden. Toen hij de stad verliet zei hij: "Moge zij hier spijt van krijgen, dat zij mij wegstuurden!" En niet veel later stonden er barbaren aan de deur.

De Invasie van de Galliërs

Brennus weegt het goud oneerlijk af

Niet veel later kwamen er geruchten van het noorden van Italië dat er Galliërs waren die onder Brennus paniek zaaiden en plunderden. De Romeinen dachten dat die wel daar zouden blijven maar niet veel later kwamen ze naar Rome. Rome, nog steeds uitgeput door de oorlog met Veii, kon niet lang uithouden toen Brennus en zijn mannen Rome belegerden, en ze stuurden vredesverzoeken. Brennus nam ze aan op voorwaarde dat ze hem een grote som goud betaalden. Toen ze het goud nawogen merkte een Romein op dat de gewichtjes aan de andere kant van de weegschaal zwaarder waren dan normaal. Nonchalant antwoordde Brennus door zijn dolk erbij te leggen, waardoor het nog zwaarder werd. Tegen hun zin legden de Romeinen extra goud bij. Net toen de Galliërs wilden vertrekken kwam Manlius met een leger uit de omringende landen van Rome, versloeg Brennus en bracht het goud terug. Dit is echter een mythe. Het echte verhaal eindigde waarschijnlijk op het moment dat de Galliërs vertrokken. Dit was de laatste keer, tot 850 jaar later, dat de stad Rome werd aangevallen door een buitenlands leger. Maar het was niet allemaal goed en wel met Rome, want tijdens de belegering gooiden de Galliërs fakkels in Rome, en vele huizen moesten worden heropgebouwd.

1ste Samnitische Oorlog

De Samnieten waren een heuvelvolk gevreesd voor hun wrede levensstijl. Ze besloten te verhuizen naar Campinia, de regio waar Capua, een Latijse stad, ligt. Nu wil het zo zijn dat de inwoners van Capua de Samnieten kwijt wilden, maar zij waren niet goed in vechten, zij hielden meer van rust en luxe in tegenstelling tot Rome. Ze zonden boodschappers naar Rome om hulp te vragen, maar de Romeinen, de macht van de Samnieten kennende, weigerden. Maar toen deed Capua een voorstel dat ze niet konden afslaan. Capua zou haar stad en land aan Rome geven in ruil voor bescherming. Rome nam het aan en startte zo de eerste oorlog met de Samnieten. Toen ze aan kwamen op Campinia zagen ze het grote Samnitische leger. Ze konden maar een ding doen: de grote heuvel te pakken krijgen. De koning van de Samnieten had pas te laat door wat er aan de hand was, en voor hij het wist stond het Romeinse leger pijlen naar beneden schietend op de heuvel. De Romeinen hielden lang stand, maar na een tijdje hadden ze door dat ze onmogelijk konden winnen. Dus besloten ze die nacht te ontsnappen. Ze sluipen door het Samnitische kamp wanneer plots een schild valt. De generaal verandert het plan en beveelt de soldaten de Samnieten te vermoorden. De halfslapende Samnieten worden overrompeld door de Romeinen en worden verslagen. Zo winnen de Romeinen de eerste van de drie Samnitische Oorlogen. ze veroveren niets van Saminium, maar worden vrienden ermee.

De Latijnse Rebellie

Na de Samnitische Oorlog vroegen de plebejers na staken zodat altijd een van de consuls een plebejer was. Niet veel later vroegen de Latijnen om minstens een consul Latijns te maken. Natuurlijk wilden de patriciërs hun laatste consul niet afgeven en de plebejers hun nieuwe ook niet, dus zeiden ze nee. Hier werden de Latijnen boos om en ze startten een oorlog. Toen het leger van Manlius en Publius Decius aankwam op het slagveld, wachtten ze. Op bevel van Decius moest het Romeinse leger wachten totdat Decius het bevel gaf aan te vallen. Maar zijn zoon, hoofd van de cavalerie, zag een groepje Latijnen en achtervolgde hen naar zijn linies. Hij kon ze onmogelijk overwinnen, maar doodde toch een groot aantal Latijnen. Toen hij werd gevangengenomen werd hij door een officier van de Latijnen uitgedaagd tot een duel. Als hij won werd hij vrijgelaten. Hij weigerde dit duel, met zijn vaders bevel in het hoofd, maar de Latijnen scholden hem uit voor lafaard. De zoon van Decius ging het bevel aan en won, en toen hij terugkwam naar het kamp werd hij door iedereen bejuicht, behalve een: zijn vader. Zijn vader was spaarzaam met zijn zoon en beval de soldaten hem te vermoorden, want hij had zijn bevel genegeerd. De Romeinen verafschuwden hem, maar begrepen dat ze zijn bevelen moesten opvolgen. Later die nacht werd een profetie gedaan: de Romeinen zouden oftewel verliezen, of ze zouden winnen, maar een van de twee consuls zou sterven. Toen het gevecht begon leidde Manlius en zijn cavalrie de Latijnen af met een aanval die zijn dood zou worden, maar door deze afleiding konden Decius en zijn leger de Latijnen makkelijk verslaan. En zo won Rome voor de tweede keer van de Latijnen.

2de Samnitische Oorlog

Mosaïek over de Slag bij de Caudijnse Pas

Na de Latijnen verslagen te hebben wilden de Romeinen uitbreidden naar Samnium. Maar de Romeinen verklaarden volgens hun principes alleen oorlog uit zelfverdediging of verdediging van bondgenoten. Ze stichtten kolonies in Samnium. Als de Samnieten dezen zouden aanvallen, zouden de Romeinen "terecht" oorlog voeren, en als ze de kolonies niet aanvielen hadden Romeinen toch meer grondgebied. Maar de oorlog begon op meer onverwachte manier: Neapolis, een Griekse stad, vandaag de dag Napels, vroeg om hulp wanneer de Samnieten hen zouden aanvallen. De Romeinen wilden liever de Samnieten in Samnium aanvallen, zo konden ze grond krijgen, maar ze gingen de Neapoliërs toch helpen, want ze begrepen dat zo een kans zich niet meer ging voordoen. De Romeinen trokken naar Neapolis en versloegen de Samnieten gemakkelijk. Ze wilden vrede sluiten met de Samnieten, maar hun eisen waren veel te hoog, dus de Samnieten namen het niet aan. Toen werd het gerucht verspreid dat de Samnieten een Romeinse stad Lucera gingen aanvallen. De Romeinen trokken naar Lucera, maar op de Caudijnse bergpas die ze over moesten was een hinderlaag. Toen de generaals de Samnieten door hadden waren ze al ingesloten. De Samnieten wonnen, maar hadden een dilemma: oftewel zouden ze de Romeinen doden, maar dan zouden de Romeinen wraak nemen, of ze sloten vrede (met hoge eisen) en versloegen de Romeinen niet, maar die zouden niets durven doen. De Samnitische koning koos voor vrede en de Romeinen werden geforceerd om vrede te sluiten. Ze waren diep vernederd.

De Romeinen waren nu in vijf jaar durende vrede, midden in de oorlog. In deze jaren werd een man genaamd Appius Claudius censor, maar toen zijn medecensor aftrad, trad hij niet af hoewel dat de wet was. Zelfs nadat zijn periode om was trad hij niet af. Maar in zijn tijd als censor deed hij wel zeer belangrijke dingen. Hij liet de grootste aquaducten van Rome tot dan toe maken, en hij liet een weg naar Capua maken, naar hem genoemd: de Via Appia. Deze weg is er nu nog steeds; hij strekte op zijn grootst uit van het noorden van Italië tot het zuiden. Door deze weg konden Romeinse legers gemakkelijker manoeuvreren. Dit gaf de Romeinen hoop en ze probeerden nog eens de Samnieten aan te vallen.

In hun tijd van vrede hadden de Romeinen een nieuw militair systeem ontworpen: het manipulair systeem. In tegenstelling tot de falanx, die quasi ieder volk aan de Middellandse Zee, en hiervoor ook de Romeinen, gebruikte, is de manipel veel makkelijker te bewegen. Dit gaf de Romeinen een voordeel tegenover de Samnieten. De eerste paar veldslagen verloren ze, totdat ze het onder de knie hadden. Ze waren op de goede weg om de oorlog te winnen, totdat de Griekse kolonie Tarentum en de Etrusken besloten mee te doen. De Romeinen besloten hun leger in tweeën te delen: een deel ging de Samnieten en de Grieken in het zuiden aanvallen, het andere rekende af met de Etrusken. In Etrurië werden beiden de legers van de Etrusken en de Romeinen zo uitgeput, qua dodental en eten, dat ze besloten te stoppen met vechten. Onder Fabius begonnen de Romeinen weer te vechten met de Etrusken. Ze wonnen en ze gingen een bos in om bondgenoten te maken. Maar de senaat geraakte in paniek. De informatie die zij kregen was dat een generaal gewond was, en een in de bossen was gevlucht. Maar in werkelijkheid was er een generaal lichtgewond, en de andere, Fabius, was bondgenoten gaan zoeken in het bos. Samen met deze bondgenoten viel hij de Etrusken aan en veroverde sommige van hun steden. Ondertussen ging het in het zuiden ook goed. De andere consul, Rutilus, veroverde enkele Samnitische steden, maar in het hart van Samnium bevocht hij een onbeslist gevecht waar velen stierven en hij gewond raakte. Niet veel later bevochten de Romeinen in Etrurië ook een veeleisende slag, maar deze was ook veeleisend voor de Etrusken, en de Romeinen wonnen, maar hadden velen verloren. Het volgende jaar echter wonnen de Romeinen zowel in Etrurië als Samnium. Zo eindigde een 22 jaar lange oorlog en werden de Romeinen de onofficiële supermacht van Italië.

3de Samnitische Oorlog

Een van de vele helmen gevonden in Samnium, gedateerd rond de tijd dat de Romeinen de Samnieten het laatst versloegen.

De consul Fabius uit de 2de Samnitische Oorlog werd weer verkozen als consul. Hij eiste echter wel dat Decius Mus met hem consul werd. Hij was al eens consul geweest met Decius en probeerde zo te voorkomen dat hij ruzie kreeg met een collega-consul. Deze eis werd goedgekeurd door de senaat. De twee consuls trokken naar Samnium nadat ze hoorden dat de Samnieten weer kolonies aanvielen. Ze trokken er rond en behaalden vele overwinningen. Maar de Sammnieten gaven niet op. Ondertussen hadden de Etrusken ook gehoord van het oproer en besloten mee te doen. Fabius en Decius trokken erheen en zagen daar tot hun verbazing ook de Samnieten. Deze veldslag zou de grootste worden van heel Italië tot dan toe. Toen ze daar aankwamen hadden de beide consuls verschillende plannen: Fabius wilde de vijand vermoeien en was wat meer geduldig dan Decius, die het gevecht snel wilde beëindigen. Niet veel later nadat Decius de Samnieten aan de linkerkant aanviel, had hij door dat hij niet kon winnen. Met zijn laatste kracht vroeg hij de goden hem als offer aan te nemen en hij nam vele Samnieten mee in de dood. De troepen werden door de heldhaftige opoffering van hun generaal bemoedigd en het leger van Fabius sloeg in op de rechterkant van de Etrusken en de slag was gewonnen. De Romeinen annexeerden Etrurië, maar een groot aantal Samnieten kon ontsnappen. Maar Rome versloeg hen op hun thuisgrond en werd zo heerser over heel Italië onder de rivier de Po, op een paar Griekse stadstaten na.

Phyrrische Oorlogen

In deze oorlogen vecht Rome voor het eerst echt tegen de Grieken. In deze tijd was er een Griekse koning Phyrrus die afstammeling beweerde te zijn van Alexander de Grote en Achilles. Hij regeerde over Epirus, een van de vele deeltjes van het ooit zo grote rijk van Alexander. Toen de inwoners van Tarentum, een Griekse stad in Italië, hem om hulp vroegen, schoot hij onmiddellijk in actie. Dit was tegen de normen van de Grieken in. Sinds Athena een grote slag had verloren in Sicilië breidden de Grieken nooit meer uit naar het westen, enkel naar het oosten, zoals onder Alexander de Grote. Maar Phyrrus zag kansen in het westen om een rijk te veroveren, omdat hij dacht de Romeinen maar een of ander barbaars volkje waren. Maar toen hij op het slagveld in Tarentum aankwam had hij door dat hij mis was. De Romeinen, nu met hun aangepaste manipulair stelsel, waren een groter gevaar dan hij had gedacht. In de eerste slag wonnen de superieure Grieke falanxen, maar het kostte hen vele levens. Tarentum was bevrijd en Phyrrus trok naar het noorden, Samnium in. Hij vocht daar enkele slagen. Hij won ze allemaal, maar ze eisten weer vele levens. Het was zo erg dat hij deze beroemde uitspraak deed: "Nog een zo'n overwinning, en ik zal niet meer kunnen winnen". Hier komt de uitspraak "phyrrische overwinning" vandaan, wat staat voor iets dat behaald is met veel moeite. Toen werd zijn aandacht verplaatst naar Sicilië, waar een Griekse kolonie werd aangevallen door Romeinen. Hij won weer, maar zoals hij al zei: het kostte hem teveel. Hij trok weg uit Italië, en de Romeinen konden de stadstaten veroveren. Nooit had een leider zo veel gewonnen, maar toch verloren.

De Punische Oorlogen

Een buste van Hannibal

1ste Punische Oorlog

Het jaartal is intussen 264 voor Christus. De Romeinse Republiek bestaat al meer dan 200 jaar, en in die tijd is heel Italië veroverd. Daardoor kwamen de Romeinen ook in aanraking met de Carthagers, mensen uit de grote stad Carthago die erg goed waren in handelen en de scheepsvaart en in de hele Middellandse Zee kolonies hadden. De Romeinen veroverden hier en daar nog wat overgebleven Griekse stadstaten, maar ze deden niets groots. Maar toen gebeurde er iets in Sicilië. Je moet weten: het Carthaagse leger bestond uit huurlingen van overal. De huurlingen die Carthago had gebruikt om de stad Messina aan de oostkust van Sicilië te veroveren, besloten het over te nemen, en onafhankelijk te worden. Dit lukte, omdat de Carthagers eigenlijk toch niet zo geïnteresseerd waren in een stad zo dicht bij de supermacht Rome. Een paar jaar later dacht de koning van Syracuse een aanval te lanceren op de nog zwakke Mellisanen. Deze vroegen hulp aan Carthago, die hen kwam helpen, omdat ze een gezamenlijke vijand hadden. Maar de inwoners van Mellisa vonden de Carhagers niet zo leuk, dus vroegen ze de Romeinen om hulp. Eerst deden ze niet mee, omdat ze isten dat ze daardoor een oorlog zouden starten met Carthago, maar ze werden toch overtuigd door de rijkdom van Sicilië. De Romeinen kwamen aan in Messina, en de Carthagers vluchtten onmiddelijk weg. Zo kwamen de Romeinen voor het eerst uit hun thuisland.

De Romeinen probeerden eerst de Carthagers te verslaan op land, maar dit liep niet gooed af. Want de meeste Carthaagse steden, lagen aan de kust, en zonder vloot kon Rome de steden niet belegeren, omdat ze toch over zee zouden kunnen worden bevoorraad. Toen gebeurde er iets dat de Romeinen nodig hadden: een Carthaags schip spoelde aan op het schiereiland. De senaat beveelde de boot te dupliceren, en zo maakten ze de eerste Romeinse vloot. Toen het eerste deel klaar was ging de toenmalige consul er op uit. Maar in plaats van te wachten op het tweede deel van de vloot, viel hij ongeduldig een haven aan. Onervaren Romeinen die ze waren, vaarden ze de haven in, en ramden de Carthaagse schepen op hen in. Hierdoor zagen de Romeinen dat zij niet goed waren in het rammen, wat al eeuwen de norm in de Middenlandse Zee. Dus vonden ze iets nieuw uit: de corvus. Dit was een enterbrug met een haaak, waardoor ze het gevecht een landgevecht konden maken, waar de Romeinen beter in waren. De onvermoedende Carthagers verloren hierdoor een groot deel van hun vloot. De Romeinen vochten verder op Sicilië, maar het ging hier maar niet vooruit. Dus bedacht de consul Regulus een plan: val de Carthagers aan in hun thuisland.

Voor deze aanval op Afrika, waar Carthago lag, breidde Regulus de vloot uit tot 350 schepen. Maar toen zou de grootste zeeslag allertijden begginen. De Carthagers wouden de Romeinse vloot vernielen en gingen op hen af. De Romeinen hadden zich opgesteld in V-formatie, maar de zijkanten werden afgeleid waardoor het midden kon worden aangevallen. Het midden was bijna verloren, toen plots de zijkanten terugkwamen om hun te bevrijden. De aanval van Carthago had de vloot alleen verlaat. Toen ze uiteindelijk in Afrika aankwamen, werd van Regulus gevraagd te wachten op de tweede consul. Maar Regulus, wetend dat hij maar een jaar consul was, werd ongeduldig, en viel de Carthaagse ommelanden aan. De Carthagers vielen de Romeinen aan vanaf heuvels, dekend dat ze daarmee in voordeel waren. Maar de Romeinen die net tegen de Samnitische heuvelvolkeren had gewonne versloeg de dan ook nog eens nadelige cavalerie van Carthago. Toen Regulus aan de poort van Carthago was, stuurden de Carhagers boden om vrede te maken; Maar de eisen van Regulus waren te hard. Dus huurden ze een Griekse strateeg in, die de Romeinen versloeg en Regulus gevangennam. Regulus werd voor 1 jaar vrijgelaten, om zijn verlies aan de Senaat te melden, op voorwaarde dat hij terugkwam voor zijn executie. Wonder boven wonder deed hij dat ook. De overige Romeinen werden opgepikt bij de vloot die Regulus zou moeten helpen, had hij niet zo ongeduldig geweest. Maar het ongeluk voor Rome was nog niet gedaan, want deze vloot zonk samen met zijn 100.000 man. Maar Rome gaf niet op.

Rome bouwde een nieuwe vloot, direct wanneer ze deze naar Sicilië stuurden, zonk in een andere storm. In het totaal werd er in de hele oorlog 5 keer een vloot verloren aan een storm. De oorlog ging verder op Sicilië, maar het geraakte niet veel verder dan voor Afrika. De Romeinen wonnen wel beetje bij beetje, maar werden veel tegengezeten door Hamilcar Barca. Uiteindelijk wonnen de Romeinen, en lieten ze Hamilcar een oneerlijk vredesakkoord tekenen. Hierdoor liet Hamilcar zijn zoon een eed zweren om de Romeinen te haten, en zijn naam was Hannibal.

Interbellum

Tussen de twee oorlogen door was Rome niet aan het rusten. Ze hadden last van Illyrische piraten en moesten hen uit de weg werken. Hierdoor werden ze vrienden met de Oude Grieken. Ze versloegen ook een paar Galliërs. Dit deden ze doordat ze hen opsloten tussen de zee, de bergen, en twee legers. Maar toen ze Spaanse bondgenoten wilden helpen zaten ze weer in een onvermijdelijke oorlog met Carthago.

2de Punische Oorlog

Carthago had echter ook invloed in Spanje. Daardoor ontstond de Tweede Punische Oorlog in 218 voor Christus. De stad Saguntum was Romeinse bondgenoot, maar Carthago zei dat Saguntum bij hen hoorde. Daarom nam Carthago, onder leiding van generaal Hannibal, de stad in. Vervolgens ging Hannibal met een gigantisch leger op pad naar Italië om de Romeinen daar te verslaan. Beroemd werd Hannibal vooral doordat hij met dit leger, waarbij ook enkele olifanten waren, de Alpen over stak. Vervolgens bracht hij de Romeinen veel nederlagen toe, zoals bijvoorbeeld in de slag bij Cannae, de grootste nederlaag van de Romeinen tot de slag van Carhae. Tienduizenden Romeinse soldaten kwamen om. De Romeinen vielen Hannibal steeds weer aan op plaatsen en tijden door hem gekozen, dus ze zagen dat ze Hannibal nooit konden verslaan in een gevecht op zijn termen. Dus besloot Publius Scipio, een van de consuls van dat jaar, het gevecht naar hem te brengen: ze vielen Carthago in Afrika aan.

Toen de Romeinen ook in Afrika, dicht bij Hannibal's stad Carthago, begonnen te vechten, snelde Hannibal naar Carthago met zijn leger om zijn stad te redden. Hij dacht dat hij de Romeinen weer kon verslaan, maar deze keer had hij niet de plaats en tijd van het gevecht gekozen, deze keer deden de Romeinen dat, en ze hadden nu ook een goede generaal: Publius Scipio. Scipio koos voor de velden bij Zama, een Hannibal volgde. Hij stelde zijn leger op zodat de velites, de lichte troepen tussen de andere troepen zouden staan in plaats van voren. Hierdoor konden zij simpelweg opzij gaan wanneer de olifanten kwamen. Door de flexibilteit van de kleine legereenheden van de Romeinen konden ze de Carthagers gemakkelijk omsingelen. De Romeinen wonnen en Scipio kreeg de bijnaam "Africanus". Spanje en Carthago werden provincies van de Romeinse Republiek. De Carthagers mochten geen wapens meer maken of dragen.

3de Punische Oorlog

De Derde Punische Oorlog begon in 149 voor Christus, aangespoord door de senator Cato. De Carthagers werden aangevallen door de Numidiërs, dus probeerden ze zichzelf te verdedigen. De Romeinen gebruikten dit als excuus om een oorlog tegen Carthago te beginnen, want Carthago had beloofd nooit meer wapens te gebruiken. De stad Carthago werd volledig afgebrand en verwoest, en alle inwoners werden slaven. Zo kwam er na meer dan honderd jaar een einde aan de oorlogen tussen Rome en Carthago.

Ondertussen voerde Rome ook oorlog met het koninkrijk Macedonië, in Zuidoost-Europa, wat erg machtig was geworden door Alexander de Grote die honderd jaar eerder had geleefd. Macedonië viel steden in Griekenland aan, maar omdat de Romeinen en Grieken bondgenoten waren viel Rome Macedonië aan. Er waren liefst vier oorlogen nodig voordat Rome heel Macedonië als provincie had veroverd in 148 voor Christus.

Populares en Optimates

Lucius Cornelius Sulla

De tegenstellingen tussen rijk en arm werden in Rome alsmaar groter. Ook in de senaat ontstond een tegenstelling: die tussen de populares en de optimates. De populares wilden meer macht en aandacht voor het volk, terwijl de optimates meer macht wilden voor de senaat. De meeste senatoren waren optimates, natuurlijk. Maar er waren toch enkele populares, bijvoorbeeld de broers Tiberius en Gaius Gracchus. Zij wilden ervoor zorgen dat senatoren met heel veel land een beetje moesten geven aan arme boeren, zodat zij ook genoeg te eten hadden. De optimates lieten de broers Gracchus vermoorden, waardoor het volk heel boos werd. De populares stonden immers aan hun kant. Er was dus veel spanning in Rome.

Ondertussen waren twee succesvolle generaals bezig meer gebied te veroveren voor Rome: Marius (de oom van Julius Caesar) en Lucius Cornelius Sulla. Samen versloegen ze de Mauritaniërs en Teutonen. Bovendien versloeg Marius de Cimbren, en versloeg Sulla de opstandige Italiaanse steden die vonden dat Rome ze slecht behandelde. Marius was mateloos populair en werd verkozen tot consul, maar liefst zes keer, terwijl Sulla een beetje werd vergeten. Sulla werd dus jaloers. Bovendien werd Marius meer en meer een populares, terwijl Sulla een optimates werd. Toen de Romeinen dan ook nog eens Marius kozen om een belangrijke oorlog tegen het land Pontus te voeren, was Sulla het al helemaal zat. Hij nam met soldaten die hem trouw waren de stad in en benoemde zichzelf tot dictator.

Dit is echter een hele ander soort dictator dan wij nu kennen. Wij denken bij een dictator aan iemand die alle macht heeft in het land en het volk onderdrukt. In de Romeinse tijd was een dictator echter iemand die werd aangesteld om in oorlogstijd goede en snelle beslissingen te kunnen nemen zonder te hoeven discussiëren met de senaat, consuls, en tribunen. Een dictator had maar zes maanden de macht, waarna de consuls weer de baas werden, maar Sulla zorgde ervoor dat hij maar liefst twee jaar de macht hield, in 81 en 80 v. Chr. In die tijd liet hij heel veel mensen doden: 90 senatoren (meestal populares), en 26.000 plebejers. Velen van hen werden vermoord omdat Sulla hun geld wilde hebben. Ook liet hij Marius verbannen naar Afrika.

Na Sulla's dood in 78 v.Chr. werden zijn vertrouwelingen (en dus ook optimates) Pompeius en Crassus de machtigste mannen van Rome. Ze werden allebei consul en wisten belangrijke slagen te winnen. Crassus onderdrukte de slavenopstand onder Spartacus en Pompeius veroverde de provincies Syrië en Judea. In deze tijd begon Julius Caesar (geboren ca. 100 v Chr.), een bekende populares, zijn politieke carrière. Caesar zou uiteindelijk de macht in Rome overnemen en een einde maken aan de Republiek, maar hier ging een hele reeks gebeurtenissen aan vooraf.

Burgeroorlogen en Julius Caesar

Caesar, Pompeius, en Crassus

In 60 voor Christus sloten Caesar, Crassus, en Pompeius een verbond, bekend als het Eerste Triumviraat, oftewel driemanschap. Ze zouden elkaar helpen om zo veel mogelijk macht te krijgen. Om het verbond officieel te maken liet Caesar zijn dochter trouwen met Pompeius. Caesar werd in 59 voor Christus met behulp van Pompeius en Crassus consul. Tijdens die tijd zorgde hij ervoor dat hij het jaar erna een oorlog kon voeren, en dat deed hij. In 58 v. Chr. werd Caesar baas (praetor) van de Romeinse provincie in het zuiden van Frankrijk. Toen begon Julius Caesar de Gallische Oorlog. Binnen vier jaar had hij het gebied wat nu Frankrijk, België, en Zuid-Nederland is veroverd (zie Romeinen in België en Nederland). Maar veel Gallische stammen waren boos, en de jaren daarna was hij druk met het neerslaan van opstanden. Het kwam in 52 v. Chr. tot een beslissende slag bij de stad Alesia, waar de laatste opstandige Galliërs onder leiding van Vercingetorix waren. Caesar won de slag nadat hij de stad maandenlang had belegerd, en zo werd heel Gallië deel van het Romeinse Rijk. Caesar werd hierdoor mateloos populair, en er werd zelfs twintig dagen lang feest gevierd ter ere van hem. Het was ook in die tijd dat Julius Caesar zijn dagboeken bijhield. Een van die dagboeken, "de bello Gallico", beschrijft de veldslagen. In één van die verslagen vertelt Caesar dat de Belgen het dapperste volk zijn van alle Galliers. De Belgen waren toen een van de vele volkeren die in het huidige België leefden.

Het Eerste Triumviraat was inmiddels uit elkaar gevallen doordat Crassus in 53 v.Chr. omkwam bij een veldslag in het Midden-Oosten. Er ontstond veel jaloezie tussen de overgebleven mannen, Caesar en Pompeius. Dit had drie oorzaken: Caesar was populair bij het volk, en Pompeius niet. Caesar had ook een groter leger dan Pompeius, en bovendien was Caesar een populares en Pompeius een optimates. Toen Caesars termijn als praetor afgelopen was beval de senaat, aangespoord door Pompeius, hem om naar Rome terug te keren en zijn leger te geven aan de volgende praetor van Gallië. Caesar was echter bang dat de senaat hem zou oppakken omdat ze bang voor hem waren. Caesar stak dus met een legioen de rivier Rubicon over, die de grens was tussen Caesars gebied en Pompeius' gebied. Toen hij dit deed werd Caesar uitgeroepen tot vijand van de staat en werd Pompeius dictator, om Rome te beschermen. Zo begon de Burgeroorlog tussen Pompeius en Caesar in 49 voor Christus.

Caesar marcheerde met zijn leger richting Rome, en tot verbazing van de senaat liepen bijna alle steden in Noord-Italië onmiddellijk over naar Caesars kant. De steden die niet overliepen werden ingenomen, en de senaat werd bang. Ze vluchtten, met Pompeius en enkele legioenen, naar Griekenland. Ondertussen nam Caesar heel Italië over en stelde in Rome zijn vrienden Marcus Antonius en Lepidus aan als heersers. Bovendien zette hij de senaat vol met zijn medestanders. Daarna ging Caesar naar Spanje, waar hij een groot gebied innam en nog meer soldaten, waaronder een legioen van Pompeius dat in Spanje was gevestigd, bij zijn leger voegde. Vervolgens trok hij naar Griekenland om tegen Pompeius te vechten. Hij verloor echter de eerste slag, de Slag bij Dyrrachium, door een verrassingsaanval van Pompeius. Maar daarna kwam de Slag bij Pharsalus. Caesar won en bijna heel Pompeius' leger werd vernietigd. Pompeius wist te ontkomen en vluchtte naar Egypte. De koning van Egypte was Ptolemaeus XIII. Hij was getrouwd met de beroemde Cleopatra, maar had ruzie met haar, waardoor Cleopatra weggestuurd was uit het paleis.

Ptolemaeus XIII wilde bevriend raken met Caesar, en toen Pompeius aankwam in zijn paleis liet Ptolemaeus hem gelijk onthoofden. Caesar was niet blij dat Ptolemaeus zich met de oorlog ging bemoeien. Bovendien had Caesar Cleopatra al ontmoet. Ze waren verliefd geworden, en Caesar wilde Cleopatra helpen met het terugkrijgen van haar macht. Daarom begon Caesar een oorlog tegen Ptolemaeus. Hij won deze uiteindelijk met behulp van versterkingen uit Syrië. Ptolemaus XIII stierf, en Cleopatra werd de nieuwe Farao.

De moord op Caesar

Maar ondanks de dood van Pompeius, was de oorlog nog niet afgelopen. Pompeius had nog veel aanhangers. Caesar won daarna veldslagen in Pontus (nu Turkije) en Noord-Afrika. De beslissende slag vond plaats in 45 voor Christus, bij de Spaanse plaats Munda. Daar stonden twee legers van wel vijftigduizend soldaten tegenover elkaar. Caesar won de slag. Al Pompeius' generaals en ook een van zijn zoons kwamen om. Caesar ging terug naar Rome, als machthebber van het gehele Romeinse Rijk. Hij benoemde zichzelf tot consul en liet de senaat hem uitroepen tot 'Dictator voor het Leven'.

Caesar veranderde een aantal dingen in het Romeinse Rijk. Zo werd de maand Quintilius hernoemd tot Juli, naar Julius Caesar, en Caesar veranderde de kalender in de Juliaanse Kalender. Deze leek heel erg op de kalender die wij nu hebben, met 365 dagen in 12 maanden, en met elke vier jaar een schrikkeldag. Caesar liet de steden Carthago en Korinthe, die allebei verwoest waren, herbouwen. Hij had ook plannen voor de verovering van de Parthen, Scythen, en de Daciërs. En om het rijk uit te breiden, wilde hij gigantische tempels, theaters, en bibliotheken laten bouwen. Maar dit kon allemaal niet doorgaan. Op 15 maart, in het jaar 44 voor Christus, werd Julius Caesar vermoord door een groep boze oud-senators onder leiding van Brutus en Cassius. Zij vonden dat Caesar zich gedroeg als een koning, en waren boos dat zij geen macht meer hadden. Toen Caesar de senaat inliep voor een vergadering staken ze hem 23 keer, en Caesar stierf.

Het volk was woedend dat Caesar was vermoord en brandde de huizen van Brutus en Cassius plat. Zijn vriend Marcus Antonius greep de macht. Caesar had in zijn testament echter gezegd dat Caesars achterneef Octavianus de volgende machthebber moest zijn. Dit leidde tot een nieuwe burgeroorlog, die van 44 tot 31 voor Christus duurde.

De Romeinen in België en Nederland

De Romeinen in "België en Nederland"

Nederland toen. ■ = fort, ᐃ = stad, ● = nederzetting

Caesar was een goed legerleider. Dat weten we dankzij de geschiedschrijver Publius Cornelius Tacitus. In feite was hij ook een van de Romeinse ontdekkingsreizigers. Door zijn slimme tactieken versloeg Caesar heel Gallië. Hij zette namelijk de volken tegen elkaar op en viel ze aan wanneer ze zwak waren. Door deze tactiek bereikte Caesar rond 58 voor Christus de Lage Landen, wat nu België (Belgica) en het deel van Nederland wat we nu kennen als de Betuwe is Batavii. De Bataven waren vanaf 12 voor Christus onderdanen van de Romeinen en zaten vaak als ruiters in het leger. De veroveringen in de lage landen waren lastig. Na zes jaar vechten trok het leger van Caesar zich terug uit Nederland. Toch gaat de opvolger van Julius Caesar het nog eens proberen. De opvolger van Julius Caesar is Keizer Gaius Julius Caesar Octavianus (Augustus). In 12 voor Christus verovert Keizer Augustus bijna heel het land. Onder keizer Augustus (de opvolger van Julius Caesar) probeerden de Romeinen ook de Germaanse stammen in het westen van Duitsland te verslaan. Dit mislukte. De Romeinse soldaten werden in het Teutoburgerwoud (vlak over de Nederlands/Duitse grens) verslagen onder leiding van Arminius. Toen besloot keizer Augustus dat de Rijn de noordelijke grens van het Romeinse Rijk moest vormen. Nederland werd in tweeën gedeeld. Noord-Nederland was vrij en Zuid-Nederland werd door de Romeinen bestuurd. Rond 16 na Chr. koos de veldheer Drusus het land van de Bataven als uitvalsbasis tegen de Germanen. Germanicus, de zoon van Drusus, bouwde ten zuidoosten van Utrecht (Trajectum) een groot castellum met een aanlegplaats voor de Romeinse vloot. Ook de Frisii (Friezen) waren inmiddels onderworpen en moesten runderhuiden als belasting betalen.

De grens van het Romeinse Rijk wordt de Rijn. Dit is een natuurlijke grens. Het zuiden van Nederland behoort nu tot het Romeinse Rijk. Het gebied ten noorden van de Maas behoort nog tot het gebied Germania Inferior met Keulen (Colonia Claudia Ara Agrippinensium) als hoofdstad. De grens van het Romeinse Rijk wordt (tegenwoordig) ook wel de Limes genoemd. Deze Limes liep van Katwijk aan Zee, langs de Oude Rijn naar Arnhem en zo door naar Duitsland. Omdat in Duitsland ook de Rijn de grens van het Romeinse Rijk was, werd de Rijn ook wel de Nedergermaanse Limes genoemd. Het gebied ten zuid-westen van de Maas heette Gallia Belgica en had Trier (Augusta Treverorum) als hoofdstad. De toen aanwezige volken pasten zich aan het Romeinse aan. Inheemse goden werden gekoppeld aan die van de Romeinen. De gewoontes vermengden zich.

Om deze natuurlijke grens te bewaken werden er forten (castella of castra) gebouwd. Nederland had er hier ongeveer 18 van. In zo'n Castella paste wel een cohort (ongeveer 500 man). Ook werden er legerplaatsen (castra) gebouwd. In Nederland was er hier één van. In zo’n castra was plaats voor een heel legioen (= 4800 man). In Nederland lag deze plaats dichtbij Nijmegen. Deze legerplaats heette Castra Batavodorum. Langs de grens waren wachttorens waar soldaten dag in, dag uit woonden en de grens bewaakten. De soldaten aten en sliepen in de wachttorens. De torens stonden op gehoorafstand, dit was voor het geval er gevaar dreigde. De forten en wachttorens werden met elkaar verbonden door kaarsrechte verharde wegen. Zo konden de soldaten zich gemakkelijk verplaatsen over een goede ondergrond. Sommige forten en legerplaatsen groeiden uit tot steden. Buiten de forten ontstonden nederzettingen (canabae) voor gewone burgers. Ook deze nederzettingen groeiden soms uit tot grote steden (nummers en letters zie kaart). Zo zijn steden als Nijmegen (C. Noviomagus), Maastricht (P. Mosa Trajectum), Heerlen (E. Coriovallum), Berlicum (Blariaco), Woerden (mogelijk 7. Laurium), Utrecht (9. Traiectum), Leiden (4. Matilo), Katwijk (2. Lugdunum Batavorum), Alphen aan de Rijn (5. castellum Albaniana) Valkenburg bij Den Haag (3. Praetorium Agrippinae) en Voorburg (A. Forum Hadriani) ontstaan.

Tabula Peutingeriana (Peutinger kaart)

Veel van deze steden zijn terug te vinden op een oude Romeinse kaart uit de 3e of 4e eeuw die door de eeuwen heen verschillende keren is nagetekend: de Tabula Peutingeriana, ofwel de Peutinger kaart. De Tabula Peutingeriana is een perkamentrol, oorspronkelijk samengesteld uit 12 bladen van ongeveer 38 cm hoog, elk 59 tot 65 cm lang, met een totale lengte van 6,82 m. Het eerste blad, met daarop het Iberisch Schiereiland en Groot-Brittannië en Ierland is zoek geraakt, waardoor er nog maar 11 bladen over zijn. De kaart is niet oppervlakte-getrouw, maar als het ware uitgerekt. Het is eerder een wegen- of routekaart (links is min of meer het Noorden) met de etappeplaatsen in het Romeinse Rijk. Nederland en België staan op het tweede blad. Veel Romeinse plaatsnamen zijn niet met zekerheid teruggevonden. Vaak ontbreekt er voldoende archeologisch bewijs. Hierdoor is het ook niet zeker of de hiervoor genoemde Nederlandse plaatsen ook daadwerkelijk de Romeinse plaatsen waren, hoewel er in die plaatsen wel bodemvondsten zijn gevonden die erop wijzen dat er Romeinen daar hebben geleefd. Er zal dus nog veel meer onderzoek moeten plaatsvinden. Zo hebben er in 2016 en 2017 opgravingen plaatsgevonden in de buurt van Tiel (Medel) waarbij sporen uit de ijzertijd zijn gevonden maar ook sporen van de aanwezigheid van Romeinen.

Links boven zie je het zuidelijke deel van Engeland en rechts daarvan het begin van de limes langs de Rijn (bovenste lijn)

De Romeinen waren in Nederland vanaf 58 voor Christus tot 476 toen het West-Romeinse Rijk instortte. Hierna namen de Franken een groot deel van de door de Romeinen bezette gebieden over.  

Veranderingen in de Lage Landen

Wachttoren

Voordat de Romeinen kwamen, leefden de mensen in de Lage Landen in kleine stammen. De mensen verbouwden voedsel en hielden dieren zoals koeien, schapen en paarden. De mensen leefden in houten huizen met lemen 'muren' en een rieten dak. Toen de Romeinen in Nederland kwamen, ontstonden er nederzettingen (dorp of stad). Hier gingen veel mensen wonen. De kleine stammen en houten huizen verdwenen hierdoor. De Romeinen leerden vanaf ca. 200 na Chr. de Batavieren (en ook Friezen of Frisii) hoe zij huizen moesten bouwen van steen en met een dak van dakpannen. Ook leerden de Romeinen hen hoe zij vloerverwarming moesten aanleggen. De bewoners van de Lage Landen waren wel onder de indruk van de Romeinen.

Omdat de stammen in de Lage Landen van die tijd op keken tegen de Romeinen, wilde zij ook graag een van hen worden. Dit konden zij worden door dienst te nemen in de hulptroepen. Dit was alleen voor mannen. De mannen namen 25 jaar dienst in de hulptroepen. Na deze 25 jaar kregen de mannen en hun gezinnen het Romeinse burgerrecht. De mannen en hun gezinnen hadden nu dezelfde rechten als een Romein. De mannen leefden tijdens hun diensttijd vooral in grensforten om de grens te bewaken (zie ook burgerrechten).

De Romeinen zorgden in de Lage Landen voor goede wegen. Ook bouwden de Romeinen bruggen door middel van de boogconstructie. In de Lage Landen waren de wegen meestal verharde grindpaden met sloten aan de zijkanten of zogeheten knuppelpaden van stammetjes. Langs de wegen stonden palen waarop stond hoelang het duurde tot je bij de dichtst bijzijnde stad was. Ook stond de naam van de keizer die de weg had aangelegd of had vernieuwd op de palen. Langs de wegen naar de steden werden herbergen gebouwd. Hier konden mensen overnachten en van paard wisselen tijdens hun reis.

Model van het schip wat bij Zwammerdam is opgegraven

Goederen werden vaak met platte vaartuigen over de rivieren vervoerd. Zo zouden de goederen minder snel breken en het was een stuk goedkoper dan ze over het land te vervoeren. Hierdoor werden rivieren goed beveiligd. Er kwamen ook havens. Bij wat nu Zwammerdam heet lag het castellum Nigrum Pullum (F. op de kaart). Bij opgravingen zijn er negen platte schepen gevonden van zo'n 30 meter lang en 4,5 meter breed. Hier zijn ook sporen gevonden van een leerlooierij en een werkplaats voor metaal-bewerking.

Romeinse munten

Ook werd de economie in de landbouw beter. Toen de Romeinen net in 'Nederland' waren, maakten de boeren alleen eten voor zichzelf. De boeren hadden niet genoeg eten om anderen eten te geven. De Romeinen wilden wel anderen eten geven (waaronder de soldaten). De Romeinen bouwden een grote boerderij (Villae Rusticae). De meeste grote boerderijen stonden in Brabant en Limburg. De Villae Rusticae werd gebouwd met steen en dakpannen. Ook was er vloerverwarming. In deze grote boerderijen konden veel boeren samenwerken. Door veel samen te werken kwam er veel eten dat de boeren konden gaan verkopen. De boeren verdienden zo geld.

De mensen in 'Nederland' kochten spullen door ze te ruilen. De Romeinen vonden dit niet handig. De Romeinen vonden het geld uit. Het ruilen ging later na het vertrek van de Romeinen niet helemaal weg. Op het platteland werd nog veel geruild. Spullen verkopen werd gedaan op een markt. Op de markt kon je ook spullen uit andere Romeinse landen kopen zoals wijn.

Veel Romeinse munten zijn teruggevonden bij archeologische opgravingen. Ook ten noorden van de Limes (Noord Nederland) zijn er munten gevonden. Dit wijst erop dat de Romeinen zeer waarschijnlijk ook handelden met bijvoorbeeld de Frisii (Friezen). Er zijn veel spullen bewaard gebleven uit de Romeinse tijd. Je kunt deze spullen bekijken in het Archeon. dat is een superleuk park waar je allemaal leuke dingen kunt doen uit de Romeinse tijd zoals boogschieten, armbandjes maken en zelfs kano varen. Heel leuk, leren door te spelen.

Het Romeinse Keizerrijk

Na Julius Caesar hebben de senaat en de consuls nooit meer de macht gehad in het Romeinse Rijk. Er begon een korte oorlog die Octavianus uiteindelijk zou winnen. Hij werd de eerste keizer van het Romeinse Rijk.

Augustus en zijn opvolgers

Keizer Augustus

Cassius en Brutus, de moordenaars van Caesar, waren ondertussen gevlucht naar Griekenland en hadden in Oost-Europa een groot leger en een groot stuk land verkregen. Marcus Antonius en Octavianus vormden samen met Lepidus het Tweede Triumviraat (Driemanschap). Het Tweede Triumviraat versloeg Cassius en Brutus in twee veldslagen bij Philippi in 42 voor Christus. Daarna verdeelden ze de provincies van het rijk onder elkaar.

• Octavianus kreeg het westen (Hispanje (Spanje), Gallië (Frankrijk), en Italië)
• Marcus Antonius kreeg het oosten (Syrië, Egypte, Asia (Turkije), Griekenland, en Illyrië)
• Lepidus kreeg één provincie: Africa, wat bestond uit delen van Noord-Afrika

Maar er bestond nog steeds veel jaloezie tussen de drie mannen. Lepidus werd uiteindelijk uit het Triumviraat gezet door Octavianus, die hem in de weg vond lopen.

De Slag bij Actium

Doordat Octavianus veel in Rome was werd hij populair daar. Marcus Antonius wilde meer macht, omdat hij bang was voor een aanval van Octavianus. Daarom kreeg hij een relatie met Cleopatra, zodat hij de steun had van Egypte. Samen kregen ze maar liefst drie kinderen. Ondertussen wilde Octavianus Marcus Antonius uitschakelen om alleenheerser te worden. Hij stal daarom het testament van Marcus Antonius en las dit voor aan het volk. Hierin stond dat Marcus Antonius heel veel geld achterliet aan zijn kinderen en Cleopatra. Hij gaf helemaal niks aan Rome! De senaat en het volk waren woedend. Octavianus begon met hun steun een oorlog tegen Marcus Antonius die hij won bij de Slag bij Actium. Marcus Antonius en Cleopatra pleegden zelfmoord, en Octavianus werd alleenheerser.

Octavianus veranderde zijn naam in Augustus (wat de Verhevene betekent), kreeg de titel princeps (eerste burger) en werd de eerste keizer van het Romeinse Rijk. Hij had alle macht: hij kon besluiten van de senaat ongedaan maken en werd opperbevelhebber van het leger. Hij stuurde alle legioenen naar de grenzen van het rijk om die te bewaken. In Rome stelde hij de Praetoriaanse Garde in, de lijfwacht van de Keizer. De Praetoriaanse Garde werd heel machtig. Het kwam later vaak voor dat de Praetoriaanse Garde de keizer vermoordde, en dat iemand van de Praetoriaanse Garde daarna keizer werd.

Augustus wilde de Germanen nog onderwerpen, en de rivier de Elbe de grens maken in plaats van de Rijn. Maar dit lukte niet. Bij de beroemde Slag in het Teutoburgerwoud werden drie legioenen (15.000 soldaten) volledig vernietigd. De grens werd toch weer de Rijn. Augustus wilde zich nu concentreren op het behouden van de vrede. Zo begon hij in 29 voor Christus de Pax Romana, een tijd van wel tweehonderd jaar vrede in het Romeinse Rijk.

Augustus stierf in het jaar 14 na Christus (hij was dus keizer ten tijde van de geboorte van Jezus Christus). Hij werd opgevolgd door zijn stiefzoon, Tiberius. Tiberius bemoeide zich weinig met de politiek in Rome en stierf in 37 na Christus. Hij werd opgevolgd door Caligula, een kleinzoon van zowel Augustus als Marcus Antonius. Caligula is de geschiedenis ingegaan als een gekke keizer. Zo liet hij zijn leger een keer schelpen rapen op het strand en benoemde hij zijn favoriete paard tot consul. Caligula werd na slechts vier jaar vermoord door de Praetoriaanse Garde, die Claudius tot de nieuwe keizer benoemde. Claudius werd vooral beroemd doordat hij Britannia (nu Engeland) toevoegde aan het rijk. Claudius werd vermoord door zijn vrouw Agrippina, die haar zoon Nero op de troon wilde zetten. Claudius werd dus opgevolgd door zijn stiefzoon Nero. Nero staat ook niet bekend als een slim of aardig iemand. Hij liet zijn broer en moeder Agrippina vermoorden, en toen een deel van de stad afbrandde in de Grote brand van Rome van 64 na Christus liet hij een groot paleis bouwen op de plek van de afgebrande huizen. Nero gaf overigens de Christenen (volgelingen van Jezus Christus) in Rome de schuld van de brand, en liet veel Christenen vermoorden. Hiermee begon de regelmatig voorkomende christenvervolging.

Na de dood van Nero raakten de Bataven op een gegeven moment ook betrokken bij de opstanden. Zij behoorden tot het leger van Vitellius, die de troepen naar Rome wilde sturen. De Bataven en Cananefaten (bewoners van wat nu de provincies Zuid Holland en Zeeland zijn) hadden hier weinig zin in. Het zou ook ten koste gaan van een zekere vrijheid die ze hadden. Hierdoor brak de Bataafse opstand uit onder leiding van Julius Civilus in 69. Veel legerplaatsen langs de Limes gingen in vlammen op. Ook de Frisii sloten zich bij de opstand aan. De Romeinen vluchtten naar Xanten (net over de grens in Duitsland). De grens stortte in en zou een jaar later onder Vitellius weer worden hersteld.

De Keizers van Rome

Colosseum

Na Nero kwam het beroemde Vierkeizerjaar. De bazen van de provincies waren boos over hoe de keizer regeerde. Ze stelden de baas van Hispania aan als keizer, Galba. Galba werd echter vermoord door zijn vriend Otho, die de volgende keizer werd. De legioenen die bij de Rijn waren vonden Otho geen goede keizer. Zij riepen hun leider Vitellius uit tot keizer. Toen Otho zelfmoord pleegde werd Vitellius de derde keizer van het jaar 70. De legioenen in het oosten van het rijk riepen tegelijkertijd Vespasianus uit tot keizer. In een veldslag tussen Vitellius en Vespasianus won Vespasianus. Hij werd de vierde keizer van het Vierkeizerjaar en regeerde uiteindelijk tien jaar lang. Vooral beroemd werd hij doordat hij het paleis van Nero liet afbreken en daar het Colosseum liet bouwen. Vespasianus stierf in 79 na Christus en werd opgevolgd door zijn zoon, Titus.

In het jaar dat Titus keizer werd barstte de Vesuvius uit en werden de Italiaanse dorpen Pompeï en Herculaneum volledig verwoest. Duizenden mensen kwamen om. Titus gaf veel geld aan de mensen uit Pompeï, omdat ze alles kwijt waren geraakt. Titus werd in korte tijd heel populair bij het Romeinse volk. Toen hij na slechts twee jaar werd vermoord door zijn broer Domitianus, die de macht wilde, was het volk in diepe rouw. Domitianus werd gehaat bij de senaat, maar was populair bij de soldaten. Hij veroverde een deel van Germanië. In 96 na Christus werd Domitianus vermoord door de Praetoriaanse Garde, die werd gesteund door de senaat.

Na de dood van Domitianus stelde de senaat een nieuwe keizer aan, Nerva. Nerva wordt soms ook wel de eerste van de Vijf Goede Keizers genoemd, omdat hij en zijn opvolgers goed konden regeren, voor rust binnen het rijk zorgden, nieuwe provincies veroverden, en wegen en tempels verbeterden. Nerva begon ook een traditie die heel succesvol bleek te zijn: in plaats van dat zijn zoon automatisch de volgende keizer werd, adopteerde hij iemand van wie hij dacht, dat het een goede keizer zou zijn. Nerva adopteerde Trajanus.

Een deel van de Muur van Hadrianus

Trajanus werd bekend als de keizer onder wie het Romeinse Rijk het grootst zou zijn. Hij veroverde de provinices Dacië (nu Roemenië), Arabia Petraea (nu in Jordanie) en Mesopotamië (nu in Irak). Hij gaf ook verschillende steden stadsrechten, zoals Colonia Ulpia Traiana, dat nu bij de Duitse plaats Xanten ligt, en waar veel opgravingen zijn gedaan. Trajanus had een goede relatie met de senaat. De senaat gaf hem zelfs de titel 'optimus', wat letterlijk 'de beste' betekent. Trajanus adopteerde Hadrianus. Toen Trajanus in het jaar 117 stierf, werd Hadrianus de nieuwe keizer. Hadrianus zag in dat het heel moeilijk zou zijn om de nieuwe provincies van Trajanus te behouden. Hij deed dus afstand van de provincies Mesopotamië en Arabia Petraea. Hadrianus werd beroemd doordat hij alle provincies van het Romeinse Rijk bezocht, wat geen enkele keizer ooit had gedaan. Hij liet ook in het noorden van Engeland de Muur van Hadrianus bouwen tegen de Picten die ten noorden daarvan woonden. Delen van de Muur van Hadrianus bestaan vandaag de dag nog steeds. Na Hadrianus kwam Antoninus Pius aan de macht, gevolgd door Marcus Aurelius. Zij waren de laatste van de Vijf Goede Keizers, en met de dood van Marcus Aurelius kwam ook een einde aan de Pax Romana. De beste dagen van Rome waren geweest. Toch zijn ook in deze periode soms christenen vervolgd. Een voorbeeld is Polycarpus van Smyrna, die op de brandstapel werd gegooid. Vanaf die tijd (tweede helft van de tweede eeuw) begonnen de eerste aanvallen van de Germanen. De Chauken hielden rond 172 plundertochten. De Romeinen versterkten de limes in de hoop ze tegen te houden. Veel dan nog houten castella langs de Limes werden verbouwd tot stenen forten.

Commodus werd keizer (180-193). Hij hield zich vooral bezig met gladiatorengevechten, en niet met besturen. Hij koos ervoor om enkele grensvolken tegen betaling een buffer te laten vormen tegen de oprukkende volken uit het noorden. Dit zou verkeerd uitpakken. Franken en Saksen hadden door dat de Romeinen verzwakt raakten. Hij was zelfs zo arrogant dat hij Rome een nieuwe naam gaf: Colonia Commodiana, letterlijk 'De stad van Commodus'. Het was dus ook niet verrassend dat Commodus werd vermoord door de Praetoriaanse Garde. Daarna volgde een bloedige burgeroorlog: zowel Septimus Severus, Pescenius Niger, als Clodius Albinus benoemden zichzelf tot keizer. Uiteindelijk versloeg Severus de andere twee en werd keizer. De keizers die na hem kwamen regeerden allen niet lang, en vaak werden ze vermoord door de Praetoriaanse Garde.

In 235 brak het tijdperk van de Soldatenkeizers aan, ook wel bekend als de Crisis van de Derde Eeuw. In 50 jaar had Rome 25 keizers, vaak ook nog eens meerdere tegelijk. Deze keizers heetten soldatenkeizers omdat het generaals waren die door hun soldaten tot keizer waren benoemd. Het kwam dus ook voor dat meerdere generaals tot keizer werden benoemd, en meestal volgde er een oorlog tussen deze meerdere 'keizers'. Al de soldaten die vochten in deze oorlogen moesten betaald worden, en dat leidde tot hogere belastingen. Het Romeinse Rijk verzwakte, en hier maakten volken zoals de Marcomannen, Quadi, Allemannen, Daciërs, Sassaniden, Goten, Sarmaten, Franken, Vandalen, en Bourgondiërs gebruik van. Ze vielen allemaal het rijk binnen of kwamen in opstand, maar Rome wist ze te verslaan. Er werd aan de buitengrenzen van het Romeinse Rijk steeds meer land veroverd door wat zij de barbaren noemden. Vooral onder keizer Decius namen de christenvervolgingen toe. Paus Fabianus en zijn opvolger paus Cornelius werden respectievelijk vermoord of naar het werkkamp gestuurd. Ook Agatha van Sicilië is rond deze tijd vermoord vanwege haar geloof. Het was keizer Diocletianus die in 285 doorhad dat er echt wat moest veranderen, wilde het Romeinse Rijk blijven bestaan. Onder zijn bewind zouden de laatste grote christenvervolgingen plaatsvinden. Ook gingen steeds meer burgers verhuizen uit Rome in de richting van het latere Constantinopel, want daar was het politieke klimaat wat rustiger. Het zou ertoe leiden dat het oostelijk deel van het Romeinse Rijk zich beter ging ontwikkelen dan het westelijk deel.

De Tetrarchie

Eerst hadden keizers de titel princeps, oftewel 'eerste burger'. Deze tijd heet het principaat. Diocletianus veranderde deze titel echter in dominus, wat letterlijk 'heer en meester' betekent. De tijd van Diocletianus en daarna heet ook wel het dominaat.

Diocletianus vond dat de meeste problemen bij het besturen van het rijk kwamen doordat het rijk te groot was. Hij benoemde zijn vriend Maximianus in 286 n. Chr. tot medekeizer, om het rijk samen te besturen. Diocletianus bestuurde het oosten van het Rijk, samen met zijn onderkeizer Galerius, en Maximianus kreeg het westen van het rijk, samen met zijn onderkeizer Constantinus I Chlorus. Er kwamen nieuwe hoofdsteden in plaats van Rome: Diocletianus maakte Nicomedia in Noord-Turkije zijn hoofdstad, Maximinius koos de stad Mediolanum (nu Milaan). Het rijk had dus vier keizers die allemaal een deel bestuurden. Daarom heet deze manier van besturen ook wel de Tetrarchie, van de Griekse woorden voor 'vier' en 'besturen'. De vier keizers werkten goed samen.

De Slag bij de Milvische Brug

Na twintig jaar, in 305, traden Diocletianus en Maximianus af. Maximinus II werd de nieuwe onderkeizer in het oosten (met Galerius, die keizer werd) en Severus II werd de nieuwe onderkeizer in het westen (met Constantinus I Chlorus, die keizer werd). Toen Constantinus I Chlorus stierf, kwam er een plek als onderkeizer vrij. Maxentius (de zoon van Maximianus, die samen met Diocletianus keizer was) en Constantijn (de zoon van Constantinus I Chlorus, de latere Constantijn de Grote) wilden deze positie allebei. Maxentius doodde de keizer van het westen, Severus II, waardoor hij deze titel overnam, maar Constantijn wilde de titel ook.

Het Chi-Ro symbool

Om de verwarring op te heffen organiseerde Diocletianus een vergadering waarin hij verklaarde dat Galerius en Maximinus II in het oosten keizers werden, en Licinius en Constantijn in het westen. Constantijn en Maximinus II waren hier niet tevreden mee, en Maxentius ook niet, en door veel oorlogen te voeren hadden Maxentius en Constantijn allebei na een jaar een helft van het rijk onder hun bestuur. Het kwam tot een beslissende slag, de Slag bij de Milvische Brug. Voor de strijd had Constantijn een visioen gehad, waarin hem een teken verscheen: het Chi-Ro teken, de eerste twee Griekse letters van de naam Christus, van Jezus Christus. Een stem zei tegen hem: 'In dit teken zult u overwinnen'. Constantijn was onder de indruk en liet al zijn soldaten het Chi-Ro teken op hun schilden tekenen, en daarna won Constantijn de Slag bij de Milvische Brug. Hij werd weer heerser over het hele rijk, en hij dankte de God van de christenen voor de overwinning. Constantijn maakte daarna het Edict van Milaan, waarin hij zei dat elke godsdienst toegestaan was in het rijk. De christenen waren nu ook veilig, want hiervoor was hun godsdienst altijd niet toegestaan. Constantijn liet ook een nieuwe hoofdstad bouwen voor het Romeinse Rijk: Roma Nova, dit betekent in het Latijn 'Nieuw Rome'. Deze stad is ook wel bekend als Constantinopel (wat nu Istanbul is). Om deze stad bouwde hij vestingmuren. Na de plundering van Rome in 410 werden er dubbele en op sommige plekken zelfs drievoudige muren om de stad heen gebouwd.

De Tetrarchie was dus na twintig jaar alweer afgelopen. Na Constantijn kwamen nog enkele keizers die de controle hadden over het hele rijk.

Splitsing en Einde van het Rijk

In 364 splitste keizer Valentinianus het rijk in twee en gaf het Oost-Romeinse Rijk aan zijn broer, Valens. Dit ging enkele jaren goed, totdat Valentinianus van de troon werd gezet door Magnus Maximus. De opvolger van Valens, Theodosius I, verdreef Magnus Maximus, en zo kreeg hij het hele Romeinse Rijk weer onder controle. Ook maakte Theodosius I, die ook wel Theodosius de Grote werd genoemd, het christendom de staatsgodsdienst. Hij schafte subsidies op erediensten voor heidenen af en gaf geld aan de bouw van kerken. Theodosius deed ook minder goede dingen: hij gaf geen subsidies voor de Olympische Spelen vanwege hun heidense karakter. Omdat er onvoldoende mensen waren die de Spelen wel wilden betalen, waren daarmee de Spelen beëindigd. Hij heeft geprobeerd om de gevechten van de Gladiatoren te beëindigen, maar dat is pas na zijn dood in 399 gelukt. Ook liet hij het volk de Visigoten in het Romeinse Rijk wonen. Ze zouden het Rijk verdedigen, maar na de dood van Theodosius werden ze een bedreiging voor Rome. Theodosius wordt wel genoemd als de laatste goede, machtige, en verstandige keizer. Hij stond onder grote invloed van Ambrosius, de bisschop van Milaan.

Het West- en Oost-Romeinse Rijk

Na Theodosius' dood werd het rijk weer gesplitst. Zijn twee zoons kregen allebei een helft. Veel Romeinen waren boos omdat er zo veel buitenlanders, ook in Italië, waren, die de Romeinse cultuur niet volgden. Daarom vond er in 408 een gigantische moordpartij plaats. Veel buitenlanders werden gedood, met name Germanen. De Visigoten waren hier heel boos over en vielen Rome aan. Ze plunderden de stad en sloopten veel gebouwen, en vluchtten voordat het Romeinse leger ze kon pakken.

De keizer in het westen zag dat het moeilijk zou zijn om het rijk bij elkaar te houden. Hij stond de provincie Brittannië (Engeland) af en liet alle legioenen de grenzen bewaken. Maar het had weinig zin meer. De provincies Africa, Hispania, en bijna heel Gallë werden veroverd door stammen als de Vandalen (het volk) en Sueven. Andere stammen trokken plunderend door het land. De laatste slag die het West-Romeinse Rijk won was er een tegen de Hunnen, onder leiding van Attila de Hun.

In 432 veroverde de Koning van de Vandalen, Geiserik, Noord-Afrika. Dit was voor de Romeinen een grote tegenslag, omdat dit een rijk gebied was waar zij veel belasting konden heffen en een groot deel van hun graan vandaag haalden. Doordat de Romeinen hier nu geen belasting meer konden heffen, hadden ze niet genoeg geld om hun hele leger te betalen en moesten ze 40.000 man ontslaan.

In de laatste 25 jaar van het rijk volgden zwakke keizers elkaar snel op. Vaak waren deze keizers leiders van het leger en hadden ze geen verstand van politiek. Elk regeerde maar een jaar of drie. In 455 plunderden de Vandalen Rome en sloopten vrijwel alles. Daar komt ons woord 'vandaal' ook vandaan. De laatste keizer van het West-Romeinse Rijk was de 14 jarige Romulus Augustulus. Tijdens zijn heerschappij veroverde de Germaan Odoaker in 476 heel Italië en riep zichzelf uit tot koning. Het West-Romeinse Rijk hield op te bestaan.

Het Oost-Romeinse Rijk was echter nog sterk en machtig, al heette het niet meer het Oost-Romeinse Rijk: het heette nu het Byzantijnse Rijk. Het had een goede economie en een goed leger. In zijn hoofdstad Constantinopel werden prachtige kerken en paleizen gebouwd. Het Byzantijnse Rijk bleef nog tot 1453 bestaan, toen het werd veroverd door de Ottomanen onder Mehmet II.

Andere verklaringen voor de val van het West-Romeinse rijk waren dat de voedselprijzen stegen door problemen met de economie als gevolg van de oorlogen. Deze en andere moeilijkheden verzwakten het West-Romeinse rijk. Er is ook een theorie waarbij loodvergiftiging een oorzaak zou zijn van de ondergang van het Romeinse rijk. Dames van stand wilden zich met een blanke huid onderscheiden van de armen en poederden zich met lood-wit. Dit poeder zorgde voor een langzame vergiftiging met uitval van de haren en tanden en uiteindelijk leidde het tot de dood.

Bestuur

Bestuurders

Het Romeinse Rijk werd door veel verschillende mensen bestuurd. Deze hadden allemaal andere taken. De belangrijkste bestuurders waren:

Koningen

Tijdens het Romeinse Koninkrijk (753 v.Chr. - 509 v.Chr.) had Rome achtereenvolgens zeven koningen. Deze koningen regeerden alleen en hadden alle macht. Ze hadden wel een senaat om ze te helpen, maar hoefden niet te luisteren naar deze senaat.

Consuls

Tijdens de Romeinse Republiek (509 v.Chr. - 27 v.Chr.) waren de consuls de baas in Rome. Het waren twee mannen, een patriciër en een plebejer (zie kopje Bevolking). De senaat koos elk jaar twee nieuwe consuls. Meestal waren dit senators, maar soms werden legerleiders of rijke burgers gekozen om consul te worden. De consuls hadden maar één jaar de macht en waren met zijn tweeën, omdat de mensen zo wilden voorkomen dat één consul heel veel macht kon krijgen. Ze hadden namelijk gezien hoe een koning kon doen als hij alle macht had, en dit wilden ze zeker niet weer hebben. De consuls moesten het allebei eens zijn met de besluiten die ze maakten. Als slechts één consul voor het plan was ging het plan niet door. Een voorbeeld van een consul is Gaius Marius. Tijdens het Romeinse Keizerrijk ( 27 v.Chr. - 476 n.Chr.) waren er nog consuls, maar die hadden geen echte macht meer. De keizer mocht dan zelf kiezen wie hij als consul wilde hebben.

Enkele taken van de consuls waren het praten met leiders van andere landen, het zorgen voor de veiligheid in de stad, en het leiden van de vergaderingen van de senaat. De consuls konden in oorlogstijd ook de leiding van het leger overnemen van de generaals en zelf het leger aanvoeren.

De Senaat

Cicero spreekt voor de Senaat

De Senaat was een groep van honderd tot negenhonderd (de hoeveelheid senatoren kon verschillen) oude, rijke mannen die de baas van het rijk adviseerde. De Senaat heeft bestaan tijdens het Romeinse Koninkrijk, de Republiek, en het Keizerrijk en heeft dus meer dan duizend jaar bestaan en zowel de koningen, consuls, als keizers geadviseerd. De Senaat was democratisch: er werd gestemd op beslissingen, en iedereen had één stem. De adviezen van de Senaat werden vaak opgevolgd, omdat de koning, consuls, of keizer vaak geen tijd hadden om het hele rijk zelf te besturen. Je kunt de senaat vergelijken met ons parlement.

Tribunen

Toen de Romeinse Republiek net begonnen was, waren de plebejers boos dat alle leiders patriciërs waren. Toen ze dreigden de stad te verlaten, stonden de patriciërs toe dat er tribunen werden aangesteld. De tribunen waren de plebeïsche versie van de consuls. Tribunen moesten er voor zorgen dat de plebejers niet benadeeld werden door de beslissingen van de senaat. Ze hadden heel veel macht: ze mochten zelfs beslissingen van de senaat en de consuls ongedaan maken!

Keizers

De Keizers van het Romeinse Rijk regeerden tussen 27 voor Christus en 476 na Christus. De eerste keizer, Augustus, wist dat het volk het niet leuk zou vinden als de keizer alle macht had. Dat zou immers lijken op de gehate koningen van vijf eeuwen daarvoor. Hij had daarvoor een plan bedacht: hij gaf zichzelf langzaamaan een hoop titels. Eerst werd hij de princeps senatus, waarmee hij mocht bepalen wie er in de senaat zat, wanneer de senaat vergaderde, en waarover de senaat vergaderde. Daarna benoemde hij zichzelf tot pontifex maximus, hogepriester, waarmee hij de leider werd van de tempels en godsdienstige ceremonies. Augustus gaf zichzelf ook de tribunicia potestas, de macht van de tribunen. Hij kon nu besluiten van de consuls ongedaan maken, en zelf wetten maken. Daarna kreeg Augustus de titel imperium maius. Hiermee kreeg hij de macht van een consul, de leiding over het leger, en de leiding over de praetors (die de baas waren in de provincies). In feite had de keizer dus alle macht, en dit bleef zo voor de komende vijf eeuwen. Constantijn de Grote was een van de bekendste keizers van het Oost-Romeinse rijk.

Burgerrechten

Een diploma van een veteraan, waarop staat dat hij nu een Romeins burger is

Tijdens de Romeinse Republiek waren er volksvergaderingen. Hierin mochten alle Romeinse burgers stemmen over besluiten van de senaat en consuls. Maar lang niet iedereen mocht stemmen: alleen als je een Romeins burger was mocht je dit. Om een volwaardig Romeins burger te worden moest je een man zijn, geen slaaf zijn, en geboren zijn en wonen in Italië. Deze Romeinse burgers mochten stemmen, verkozen worden tot senator, trouwen, en huizen bezitten. Romeinse vrouwen mochten niet stemmen of verkozen worden, maar voor de rest waren het Romeins burgers.

Mannen die buiten Italië woonden, maar in het Romeinse Rijk, hadden het Latijns Recht. Mannen met dit recht mochten trouwen, verhuizen, en handelen met anderen. Ze mochten dus niet stemmen in de volksvergaderingen. De vrouwen buiten Italië kregen niet het Latijns Recht.

Er waren ook mensen zonder rechten: slaven. Slaven werden niet gezien als burgers, maar als bezit. Ze hadden geen rechten, en hun bazen mochten doen met ze wat ze wilden. Een slaaf kon zich vrijkopen als hij genoeg geld had gespaard: het was echter vrij moeilijk voor hem om daarna het Latijns Recht te verkrijgen.

Het was echter toch mogelijk voor vrijgekochte slaven en mannen met het Latijnse Recht om Romeins burger te worden. Als ze 25 jaar in het leger dienden, werden ze een Romeins veteraan en werden zij en hun zoons Romeinse burgers, met stemrecht dus.

Militair

Het Romeinse leger was zoonder twijfel het meest geavanceerde van zijn tijd. Zonder het gedisciplineerde Romeinse leger kon Rome nooit zo groot worden.

Legerfases (gevechtstactieken)

De evolutie van het leger kan omschreven worden ruwweg 4 fases: de barbaarse fase, de falanx, het manipulair stelsel en het beroepsleger/legioen.

Fase 1: Barbaarse Fase

Deze fase, die niet zo lang duurde, starte toen Romulus de stad bouwde en het leger organiseerde. Dit leger bestond uit diestplichtige burgers die 3 maanden per jaar konden worden opgeroepen om te vechten. De taktiek van de vroege Romeinen was zeer simpel: storm erop af. Niet letterlijk natuurlijk, ze gebruiktne wel een beetje taktiek, maar het hoofddoel was om in de vijandelijke linies te lopen en te hopen dat ze vluchtten. Deze fase was in het begin efficiënt, maar naarmate de volkeren van Italië zich meer ontwikkelden moesten ze mee met hun en een nieuwe taktiek aannemen: de falanx. De barbaarse fase eindige toen de zesde koning Servius Tullius de bevolkingsgroepen en de legerorganisatie hervormde.

Fase 2: De Falanx

Falanx bij de Macedoniërs

Servius Tulluis nam als eerste van de Romeinen de falanx aan. Het idee van deze formatie kwam oorspronkelijk uit Griekenland en was nu de norm voor vrijwel elk volk rond de Middellandse Zee. De falanx bestond uit een formatie van 6-16 man diep. Degenen vanvoor zetten hun schild elk voor hun rechterbuur om zo een ondoordringbare schildenmuur te vormen. Wanneer de vijand aankwam staken de vier eerste rijen met zeer lange speren naar hun vijand. Je zou je kunnnen afvragen waarom er dan minstens zes lijnen nodig waren. Dat was om te verkomen dat iemand van het eigen team kon vluchten. De falanx was zo een dicht opeen gepakte formatie dat als 1 persoon vluchtte, de formatie ineen viel. De falanx was zeer goed, maar had enkele zeer grote nadelen. Zoals al verteld, mocht niemand de formatie verlaten, of hij zou niet meer werken. Een ander, nog groter nadeel was dat ze heel kwetsbaar waren. Langs de voorkant zijn ze quasi ondoordringbaar maar langs flanken en de achterkant waren ze zeer gemakkelijk te verslaan. Zonder tijd om zich om te draaien of zich te verdedigen werden ze overrompeld. Daarom wilden ze dat ze ten alle niet niet konden worden geflankeerd. Om dat te bereiken moesten ze de formatie minder diep maken, maar dan konden de soldaten makkelijker vluchten waardoor de falanx ineen zou storten. Zoals je ziet is de falanx een zeer fragiele en kwetsbare formatie.

De Romeinen konden er een goede tijd mee overleven. Het was in elk geval beter dan de barbaarse fase. Het leger was in die tijd nog niet echt geüniformeerd: niet iedereen had dezelfde wapens en bescherming, want iedereen moest zijn eigen uitrusting betalen. Omdat er dienstplicht was moesten zowel de rijken als de armen meevechten, en je zag het verschil. De rijken zouden een voledige metalen borstplaat hebben, misschien zelfs versierd, terwijl de armen misschien niet eens een borstplaat hadden. De Romeinen stopten met de falanx in het midden van de tweede Samnitische Oorlog.

Fase 3: Manipulair Stelsel

De naam 'manipulair stelsel' komt van de naam manipel. Manipel komt van het Latijnse woord 'manus', wat ongeveer handvol betekent. Het moet dan wel een grote hand zijn, want een manipel bestaat uit twee centuriën van elk 80 man. Tijdens de veldslag werden de manipels opgesteld in een schaakbordpatroon. Voor de manipels had je de Velites. Dit waren de arme Romeinen, die de uitrusting van een soldaat niet konden betalen. Deze velites waren bewapend met alleen een paar speren en een dolk. De velites gingen eerst naar de vijand om hun speren naar hen te gooien en zo verwarring te veroorzaken. Achter de velites waren de hastatii. Deze waren de jongste soldaten. Door de jongste, en krachtigste, van voren te zetten vermoeiden ze de tegenstander zeer hard. Achter hen stonden de iets oudere pricipes met een beetje betere uitrusting en meer ervaring. Deze linie werd vooral gebruikt om de vermoeide vijand af te maken. Achter hen stonden de oudsten: de triarii. Zij waren ook weer beter uitgerust. Dit Manipulair Stelsel zou intact blijven totdat rond 100 v. C. een man genaamd Marius het leger hervormde en ons de vandaag de dag bekende legioenen zou geven.

Fase 4: Legioenen

Zie Romeins Legioen voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

De opbouw van een Romeins Legioen

Dit is de meest bekende legervorm. Deze werd gevormd in de late Republiek, en het zou zijn val zijn en de start van het Romeinse Keizerrijk. Het legioen was een zeer geörganiseerd leger. Het was een van de eerste beroepslegers in de wereld. Het werd uitgedacht door een man genaamd Gaius Marius. Elk legioen bestond uit ongeveer 5000 man. Een legioen bestond uit 10 cohorten van elk 500 man. Deze bestonden dan weer uit zes centuriën, die dan weer uit elk 80-90 man bestonden. De leider van een centurie was de centurio. De leider van een cohort was de beste centurio van de centuriën in dat cohort, en de leider van het legioen was de Legatus Legionis of de consul en later de keizer. De legioenen moesten elke dag 30 kilometer wandelen met een bagage van 20 kilogram. Daarom noemden men hen wel eens al lachend de muilezels van Marius (asini Marii). Een bekende formatie van de cohorten was de testudo. Dan zetten de voorste rij en de zijrijen hun schilden tegen elkaar en de anderen dekten met hun schild telkens degene voor hun. Hierdoor konden ze amper geraakt worden door pijlen.

De reden waarom de Romeinse Republiek viel is nauw verbonden met het beroepsleger. Doordat de soldaten niet meer vochten voor de Romeinse trots, en hun eigen boerderij en thuis die ze achterlieten, maar voor het geld. Daardoor waren ze niet meer loyaal aan de Senaat, maar aan de generaal die hen het meest betaalde. Hierdoor konden vele burgeroorlogen uitbreken waardoor de Republiek ten einde kwam en keizers de macht overnamen.

Dagelijks Leven

De cultuur

Romeins amfitheater in het Spaanse Mérida

De Romeinen leerden veel van de Grieken en de Etrusken. Omdat de Romeinen zo geïnspireerd waren door de Griekse kunst, wilden zij hier steeds meer van. De Romeinen gingen hierdoor de Griekse kunst namaken. Ook namen de Romeinen de Griekse architectuur over. Doordat het lastig was om alles precies na te maken, kwam er al gauw een eigen stijl. Zo ontdekten de Romeinen de boogstructuur die veel sterker was dan de Griekse zuilen die dicht bij elkaar moesten staan voor de stevigheid van het gebouw. Door de boogstructuur konden de zuilen verder uit elkaar worden geplaatst. Er werden niet alleen huizen en tempels gebouwd, maar ook aquaducten en er kwamen verharde wegen in het Romeinse Rijk.

De Romeinen vonden gezondheid belangrijk. Zij zagen dat schoon water een belangrijk middel is voor een goede gezondheid. Men bouwde hierdoor dorpen en steden naast schone waterbronnen. Uiteindelijk werden de steden te groot. Dit was een reden om waterleidingen te bouwen. Het water dat uit de bron kwam, werd via grote buizen vervoerd. Wanneer een waterleiding een vallei moest overbruggen, kwam er een aquaduct tot stand. Het bracht vers water vanuit de bergen naar het centrum van de stad. Soms werd dit ondergronds opgeslagen zodat er ook water beschikbaar was in de droge maanden. Bijna elk huis was aangesloten op een waterleidingnet. Bij Mérida in Spanje is een dergelijk aquaduct nog te bezoeken. Ook is daar nog een amfitheater. De Romeinen gingen graag naar de theaters. Veel Griekse slaven werden gebruikt als acteurs. De Romeinen hadden alleen nog nooit gehoord van vrouwelijke acteurs. Mannen speelden gewoon de rol van een vrouw. Dat kon makkelijk, want alle acteurs hadden een masker op. Meestal waren de theaters vol, want dit was altijd gratis.

Door de liefde voor schoon water ontstonden er badhuizen. Hier kwam een gemiddelde bewoner van het Romeinse Rijk, bijna vijf keer per week. Dit was omdat er thuis geen bad of douche was, alleen de rijke Romeinen hadden een eigen douche of bad. In de badhuizen konden de mensen samen in warme en koude baden zitten, maar ook samen naar openbare toiletten. Ook was er een plaats in het badhuis waar de mensen zich konden laten masseren. In de badhuizen kon je gezellig samen praten maar ook serieuze afspraken bespreken. Veelal waren deze badhuizen in tweeën gedeeld: een deel voor de mannen en een deel voor de vrouwen. In het badhuis hadden ze verwarmd water. Onder het bad kon een vuur worden gestookt, een soort vloerverwarming dus. Doordat er openbare toiletten waren, ontstond er ook een riolering. De toiletten werden na gebruik schoon gespoeld met schoon stromend water.

Onderwijs

De Romeinen spraken en schreven in het Latijn. Om dit te leren kregen veel kinderen vanaf ongeveer hun zevende jaar les in de taal. Dit gebeurde veel thuis. Een slaaf gaf de kinderen les tot zij ongeveer twaalf jaar waren. De slaaf was meestal afkomstig vanuit Griekenland. De kinderen kregen les in lezen, rekenen en schrijven in Latijn en Grieks. Na hun twaalfde jaar kregen de kinderen les in lezen, muziek, wiskunde en het houden van toespraken. Ook werd er veel gesport. Hier was een speciale school voor: het gymnasium. Hier gingen veel jongens heen waar zij sterk en handig werden. Dit was belangrijk voor het leger waar zij later in zouden gaan dienen.

Op wat we nu het basisonderwijs noemen, kregen jongens les; geen meisjes, die moesten hun moeder helpen. De meester waar de jongens les van kregen heet een magister. Je werd in die tijd geen meester want, je verdiende heel weinig geld. In één klas zaten 20 tot 30 kinderen van alle leeftijden door elkaar. De meester moest iedereen dus apart aan het werk zetten. Straffen waren met de roede tikken geven op de blote hand of op je rug maar er mocht wel een trui onder zitten, er waren verder geen straffen die de meester kon geven.

De jongens leerden lezen, rekenen en schrijven. Ze schreven op wasbordjes: dat waren houten bordjes met een dun laagje was eroverheen. Er was toen nog geen pen maar ze schreven toen nog met een stylus, dat was een scherpe schrijfstift. Het handige van die wasbordjes was, dat je ze steeds opnieuw kon gebruiken als je er weer een dun laagje was overheen deed en dat goed uitsmeerde. Dit was niet de enige manier om te schrijven maar er waren ook nog andere manieren zoals met inkt op een papyrus (soort papier van plantmateriaal) en met inkt op perkament (dun dierenhuid, vergelijkbaar met een trommelvel).

Op de 'middelbare school' kregen jongens les van een grammaticus. Die gaf les in Latijn en Grieks. Voor Grieks begonnen ze met de verhalen de Ilias en de Odyssee van Homerus. Vakken zoals aardrijkskunde en geschiedenis kregen ze ook wel, maar alleen als de teksten uit het literatuuronderwijs daar aanleiding voor gaven. Op deze manier werden de leerlingen bekend met de Griekse wereld, en leerden ze veel over de Romeinse geschiedenis.

Taal en schrift

In die tijd was Latijn de meest gesproken taal en daarmee dus een wereldtaal. Het Latijnse alfabet lijkt op dat van ons, maar zonder de W en de Y, de I en de J werden allebei als I geschreven en de U en de V als V. Nu wordt het een zogeheten dode taal genoemd die nog veel in de wetenschap wordt gebruikt, denk maar aan medische termen, planten - en dierennamen en voorzetsels. De Romeinen graveerden hun teksten in plankjes of zachte stenen. Hier enkele voorzetsels: mega - zeer groot (denk aan mega-cool), bio - leven (denk aan bio-energie), tele - op afstand (denk aan telefoon, televisie). En een paar woorden: hallo - salve of ave, ik - ego, vandaag - hodie, huis - domus, boek - liber.

Verder kennen we nog de Romeinse cijfers. Vaak kom je die nog tegen op klokken.

Romeinse stad

De Romeinen woonden bij elkaar. Zo'n woonplaats lag bijna altijd bij een legerplaats. In een legerplaats leefden ongeveer 4800 mannen tijdens hun diensttijd. Vrouwen en kinderen gingen in een plaats dichtbij een legerplaats wonen. Een legerplaats en woonplaats werden met elkaar verbonden door wegen. Een woonplaats werd het liefst bij een schone waterbron gebouwd. Voor de Romeinen was schoon water erg belangrijk. Er waren altijd een aantal gebouwen en een plein dat centraal in een woonplaats lagen. In het midden van de woonplaats stonden het marktplein, het bestuursgebouw, de rechtbank en een badhuis. Badhuizen waren erg populair in het dagelijks leven van de Romeinen. Rijke mensen gingen er soms elke dag heen! In badhuizen had je warmwaterbaden, lauwwaterbaden, koudwaterbaden, kon je gemasseerd worden en had je zweetkamers. Die noemen we nu sauna's. In de badhuizen kon je ook vrienden ontmoeten en zakendoen, zelfs in bad. Het was helemaal niet gek om samen in bad te gaan! Rondom deze gebouwen werden huizen gebouwd waar de mensen in konden gaan wonen.

De Romeinen woonden in huizen gemaakt van steen met een dak van dakpannen. Er was veel verschil in huizen. Zo waren er huizen voor arme mensen maar ook voor rijke mensen (villa of domus). Ieder mens had zo zijn eigen soort huis. Veel mensen woonden in een soort flatgebouw. Een flat noemden de Romeinen een insula (eiland). Een appartement heet een cenaulum of cenoculum. Een insula wordt in een vierkant gebouwd. In het midden is een binnenplaats. Op de begane grond zijn vaak winkels en restaurants. In de insula was geen verwarming of riool.

De rijke Romeinen woonden vaak in een stadsvilla: de Villa Urbana. In een Villa Urbana was vaak vloerverwarming, een bad of douche, geschilderde muren en een grote tuin.

Buiten de stad woonden sommige mensen in een boerenbedrijf: een Villa Rusticae. Dit is een grote boerderij waar veel grond bij lag.

Slavernij

In Rome was ongeveer de helft van de bevolking slaaf. Je kon slaaf worden omdat je ouders slaaf waren, of omdat je bij een veldslag een gevangen genomen vijand was, of als je geen geld had om je schulden te betalen. Dan moest je jezelf verkopen, of je vrouw of je kinderen. Als je slaaf was kon je geluk hebben terecht te komen bij goede meesters, maar het kon ook helemaal fout gaan. Je meester kon namelijk alles over je beslissen. Hij kon dus ook bepalen of je een partner en kinderen mocht hebben. Deed je dingen verkeerd, dan kon hij ook ervoor zorgen dat je de doodstraf kreeg. Hij had er geen rechter voor nodig.

De secretarissen van de Keizer waren eigenlijk zijn voormalige slaven, en ze hadden best veel macht.

Doodstraf als vermaak

Gladiator

Een bekend gezegde uit de Romeinse tijd is: "Het volk wilt brood en spelen". Er werden hierdoor sportwedstrijden georganiseerd voor het volk en er werd ervoor gezorgd dat iedereen te eten kreeg. Om het eten te krijgen moest er gewerkt worden. Door dit harde werken ontstonden er prachtige bouwwerken en nieuwe uitvindingen. Zo ontstond het Colosseum waar veel gevechten werden gehouden. Iedere man in het Romeinse Rijk werd opgeroepen om minstens zeven jaar in het leger te dienen. Op deze manier ontstond er een enorm leger dat het Romeinse Rijk nog verder kon gaan uitbreiden.

Het Colosseum werd gebouwd nadat in Jeruzalem de tempel werd geplunderd en al haar schatten werden geroofd. Ook werden vele tienduizenden Joden meegenomen als slaaf. Zij moesten vaak meebouwen aan het Colosseum. Het was klaar in 81 na Christus. Het Colosseum was een kolossale arena. Later zouden er nog ongeveer 10 kleinere arena's worden gebouwd in andere delen van het Romeinse Rijk. In de arena zijn honderdduizenden mensen gedood en minimaal een miljoen vaak exotische dieren omgebracht. De Romeinen vonden het allemaal prachtig. Het mooiste van alles vonden ze de gladiatorenspelen. Daarin streden getrainde mannen om leven en dood, met wapens als de drietand en het net, het zwaard en een schild. Saaier vond men de executies van criminelen. Dat was vaak snel gedaan. Het is niet voor niets dat de Romeinen als ergste doodstraf de kruisiging hadden. Op die manier moest een ter dood veroordeelde lang lijden. In de ochtend waren er vaak gevechten tussen exotische dieren. Daarbij was niets te gek: leeuwen, neushoorns, panters en ga zo maar door.

Het Colosseum in Rome

Ook toneelstukken werden opgevoerd. Dat ging anders dan bij toneelstukken zoals we die nu kennen. Als iemand dood moest gaan in het toneelstuk, dan ging die ook echt dood. Een voorbeeld is de mythe van Icarus. In het verhaal van de mythe vloog hij te hoog, waardoor zijn vleugels van was begonnen te smelten en hij zo in zee stortte. In de arena werd dan iemand, bijvoorbeeld een slaaf, dan de lucht in geschoten. Dat leidde dan tot veel gejoel en gejuich, vooral op het moment dat het slachtoffer dood op de grond viel. Omdat de grond vol van bloed was, moest het zand regelmatig worden ververst. In de vierde eeuw probeerden de christelijke keizers om de spelen in de arena te beëindigen, maar de bevolking wilde dat niet. Pas in 404 na Christus kwam een einde aan het bloedige spektakel. In de nieuwe hoofdstad Constantinopel werd geen arena meer gebouwd. Men ging kerken bouwen.

Eten en Drinken

De Romeinen stonden altijd vroeg op, ongeacht hun stand. Na een karig ontbijt gingen ze aan het werk. De gezondheid was erg belangrijk voor de Romeinen. Zij aten dan ook over het algemeen gezond voedsel. Overal waar zij kwamen, namen de Romeinen hun voedsel mee. De Romeinen aten veel graansoorten, groenten en fruit. Wanneer je ziek werd, kon je naar een arts toe. Deze artsen hadden veel geleerd en geërfd van de Grieken.

Een triclinium

De Romeinen aten, net als wij, drie keer op een dag. Het ontbijt bestond uit brood en olijven, met daarbij wat water. De arme mensen aten vaak puls, dit is pap van granen die eerst geroosterd werd en daarna in melk werd gekookt. Tijdens de lunch aten de mensen brood met eieren of geitenkaas, eventueel aangevuld met wat vlees, vis en fruit. De rijke Romeinen aten 's middags hapjes in een badhuis. Het belangrijkste maal van de dag was het avondeten. Rijke Romeinen nodigden 's avonds dikwijls vrienden uit. Bij zo 'n diner werd er liggend gegeten en was het ideale aantal gasten 9. Bijna alles werd geserveerd met sterk smakende sauzen omdat veel van het voedsel bijna bedorven was. Dit kwam omdat in de stad weinig vers voedsel te krijgen was, zeker in de winter. Ze maakten een feest van het avondeten, dit avondeten heette een banket. Vaak werden vrienden en familie uitgenodigd voor een maaltijd. Iedereen lag dan op speciale banken aan tafel en at met zijn handen.

De stad Rome had 1,2 miljoen inwoners waardoor alle mensen dicht op elkaar woonden in krottenhuizen. Omdat het gevaar op brand heel hoog was, hadden de mensen geen keuken in hun huis. De meeste mensen gingen daarom naar een straattentje waar warm eten en drinken te koop was, zo'n straattentje heette een thermopolium. De rijke Romeinen aten niet bij straattentjes, maar thuis. Zij hadden een eigen kok (dit was een slaaf) die uitgebreide gerechten voor de rijke Romeinse familie kookte.

Er waren heel veel gerechten die de normale Romein niet kon betalen, zoals melk, honing, kaas, varkensvlees of rundvlees, en soorten fruit zoals kersen of abrikozen. Door voedsel kon je ook laten zie hoe rijk je was: sommige keizers aten zelfs dolfijn, pauw, en flamingo om te laten zien hoe rijk en machtig ze wel niet waren: zij konden dat immers gewoon betalen!

De meeste gerechten in het Oude Rome werden gegeten met een bepaalde vissaus: garum. Garum werd gemaakt door vis te mengen met wijn en azijn en het mengsel te laten rotten. Deze rottende vissaus werd dan op brood gedaan. De Romeinen vingen ook vis, deze vis haalden zij uit de rivier de Tiber en uit de Tyrreense Zee. De vis uit de rivier de Tiber was vervuild en daarom goedkoop, de arme Romeinen aten deze vis vaak. Bij de maaltijd aten de rijke mensen brood, ze gebruikten het brood ook om hun handen aan af te vegen. Na het avondeten kregen de slaven van de rijke Romeinse familie dit brood.

Aan de Romeinse recepten werd een pittige saus van kruiden en specerijen toegevoegd. Deze saus werd soms verdund met azijn of wijn. Kruiden en specerijen die veel gebruikt worden, zijn komijn, koriander, kaneel en peper. Ook honing is een belangrijk ingrediënt. Toen het Romeinse Rijk uitbreidde ontdekten de Romeinen ook veel meer voedsel in andere landen. Zo kwamen ze aan oesters uit België, vijgen uit Afrika, en aubergine uit Syrië. Aubergine wordt vandaag de dag nog steeds veel gebruikt in de Italiaanse keuken: dat hebben ze dus aan de Romeinen te danken!

Uit Egypte kwam veel graan om alle inwoners van Rome te kunnen voeden. Toen de Romeinen het Midden-Oosten veroverden, leerden zij ander voedsel kennen. In het Oosten werden ingewikkelde schotels met vlees en vis gemaakt, dit wilden de Romeinen ook en daarom lieten zij het voedsel naar Rome vervoeren. Voor het vervoeren en bewaren van vloeistoffen gebruikten men amforen, dit zijn aardewerken flessen.

De Romeinen dronken vooral water en wijn. Wijn was goed te betalen, maar echte goede wijn was heel duur en alleen voor de rijken. Ook melk was duur, omdat het moeilijk was een koe te onderhouden, en er niet zo heel veel koeien waren in Italië. De Romeinen dronken geen bier: dat vonden ze iets voor de barbaren: beneden hun stand dus.

Als je om je heen kijkt, zie je dingen die de Romeinen ook hadden en deden. De straattentjes waar je warm eten kon halen, kennen wij ook. Ook eten wij drie keer op een dag; ontbijt, lunch en avondeten. De Romeinen aten met hun handen, de mensen in het Midden-Oosten en in Noord-Afrika doen dit nog steeds.

De Romeinen hadden weeginstrumenten als de unster en ze kenden een gewichten en inhoudsmaten systeem waarmee hoeveelheden granen en wijn gemeten konden worden.

Kleding

De kleding van de Romeinen was vaak simpel: een toga voor de mannen en een stola voor de vrouwen. Een toga is een wit kleed dat over het lichaam wordt geslagen en vastgehouden wordt met spelden. De toga werd vaak gebruikt bij speciale gelegenheden zoals salutatio, toespraken plechtigheden, grote feesten en belangrijk bezoek. Ze dragen hem niet in het dagelijks leven want dat beweegt niet makkelijk. De toga is een grote een grote witte wollen doek in trapeziumvorm. Het is in een hele ingewikkelde vorm omheen geslagen. Jongens tot 16 jaar droegen een toga met een purperen rand. Dat heette een toga praetexsta. Ook senatoren, leden van de senaat, de regering van het Romeinse rijk , droegen de preatexsta toga. Jongens kregen op hun 16de verjaardag een toga virilis, een onversierde kale toga.

De tunica werd door de paletariërs, winkeliers, bouwvakkers enz. de hele dag gedragen, omdat je, je in dat makkelijk kon bewegen, je hoefde niet op de plooien hoefde te letten en het is een stuk luchtiger. De tunica werd ook onder een toga gedragen. De tunica was een simpel lang hemd met primitieve mouwen. Het hemd werd opgebonden met een riem. Mannen en vrouwen in het Romeinse rijk droegen een tunica. Bij mannen hing de tunica tot op hun knie. Bij vrouwen was dit niet het geval. De tunica die vrouwen droegen werd ook wel stola genoemd. Het was makkelijk te zien tot welke klasse de Romeinen hoorde. Dit kon je zien aan de kleding.

Een stola is een lange jurk. Onder de toga of stola werd een tunica gedragen: een combinatie van een hemd en een onderbroek die een beetje los over hit lichaam hing; een soort ondergoed dus. Doeken en kledingstukken werden bij elkaar gehouden met een soord speld. De fibula. Vaak waren deze fraai versierd.

Net als bij eten was er ook bij kleding een verschil tussen arm en rijk. De armen en slaven droegen alleen een tunica: zij hadden geen geld voor toga's of stola's. De gewone Romein droeg een simpele witte toga of stola van wol, met als versiering misschien een riem. De echte rijken konden hun kleding laten maken van zijde, dat helemaal uit China moest komen, en hadden vaak toga's in schitterende kleuren van kleurstoffen die uit het Midden-Oosten kwamen. Maar er was één kleur die zo uniek en duur was dat alleen de keizer hem mocht dragen: paars. De kleurstof voor paarse kleding moest namelijk gemaakt worden van bepaalde slakken die alleen in de zee leefden. Paars was dus de kleur van de keizer.

De Romeinse soldaat droeg ook een tunica met daarbij de uitrusting. Hij had precies alles wat hij nodig had. Niks te veel, niks te weinig. Daardoor waren de Romeinen in die tijd bijna onoverwinnelijk! Het bestond uit: 1. De helm, deze was alleen om het hoofd te beschermen! 2. Wapens: 2 lansen (speren), een ijzeren zwaard en dolken. 3. Borstharnas: deze beschermde het hart! Hij was gemaakt van metalen platen met scharnieren 4. Schouderplaten: deze beschermden de schouders. Het was gemaakt van het zelfde materiaal als het borstharnas. 5.Het schild: dit woog ongeveer 6 kilo. Het was bijna zo groot als een deur. Een soldaat werd er helemaal door beschermt. Alles bij elkaar woog de uitrusting wel 30 kilo samen.

• 

  Toga en hoe je die om doet

• 

  Romeins soldaat gekleed in tunica

• 

  Romeinse soldaten met uitrusting

• 

  Romeinse edele vrouwen

• 

  Romeinse fibula's

• 

  Romeinse soldaten sandalen

• 

  Beeld van Romeinse vrouw in stola

Godsdienst

De Romeinen geloofden niet in één enkele god, maar in verschillende goden. Het moet erg verwarrend geweest zijn, er waren veel goden en elke god had zijn eigen feestdag. Zo had je officiële staatsgoden, beschermgodinnen en daarnaast had elk huishouden ook nog eens zijn eigen huisgoden. De mensen baden en offerden in de tempels. Er werd onder andere geld, voedsel en drank geofferd, maar ook dieren! Veel van hun goden hadden een eigen tempel, de bouwstijl was sterk geïnspireerd door de Griekse tempels. Sommige van de goden zijn ook overgenomen van de Grieken, alleen kregen ze een andere naam.

Enkele van de belangrijkste Romeinse goden (tussen haakjes de Griekse tegenhanger):

• Jupiter: de koning van de goden ofwel de oppergod (Zeus)
• Juno: de koningin van de goden, Godin van de huwelijken en oppergodin (Hera)
• Diana: godin van de maan en de jacht (Artemis)
• Neptunus of Neptune: god van de zee (Poseidon)
• Mars: god van de oorlog (Ares)
• Pluto: God van de onderwereld (Hades)

Bronnen

Ariès, P. (1987). Geschiedenis van het persoonlijk leven. Romeinse Rijk en late oudheid. Amsterdam: Agon BV.

Born, W. (1989). Eten door de eeuwen. De geschiedenis van de culinaire cultuur. Baarn: Uitgeverij Bosch & Keuning

Burke, P. (2009). Wat is cultuurgeschiedenis? Utrecht: Bijleveld

Planken,C. (2007). Rome aan tafel, Ideaal en praktijk van het Romeinse diner. Deventer: Uitgeverij Scriptio

Smit, E. (2014). Romeinen rondom het Domplein. Utrecht: Op avontuur met geschiedenis

Veen, M. van. ‘When Is Food a Luxury?’ World Archaeology. 34:3 (2003), 405-427

Wikipedia (Engels en Nederlands) o.a. voor afbeeldingen

(Video)links

• Het Colosseum met de dood als vermaak
• Keizer Nero en zijn wreedheden
• Vervolging van de christenen onder keizer Nero
• Keizer Constantijn de Grote zorgt voor een nieuw tijdperk in de geschiedenis
• Keizer Diocletianus en de grote christenvervolging
• Constantijn de Grote en zijn greep naar de macht
• Webpad Romeinen (weetjes- en opdrachtenpagina)
• Romeinen.nl: voor leerlingen (voor een spreekbeurt of werkstuk)

Bronnen

• https://open.spotify.com/show/6wiEd40oPbQ9UK1rSpIy8I - History of Rome Podcast
• Ab Urbe Condita - Titus Livius
• https://en.wikipedia.org/wiki/Roman_Republic
• https://en.wikipedia.org/wiki/Samnite_Wars
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Romeinse_Republiek

Voor meer informatie over de Romeinen en het Romeinse Rijk, kijk ook eens op Portaal:Romeinse_Oudheid