Ulysses (boek)

Werk in uitvoering Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog gewerkt. Belangrijk: Laat dit sjabloon niet langer staan dan nodig is, anders ontmoedig je anderen om het artikel te verbeteren. De maximale houdbaarheid van dit sjabloon is twee weken na de laatste bewerking aan het artikel. Kijk in de geschiedenis of je het artikel kunt bewerken zonder een bewerkingsconflict te veroorzaken. Toelichting: Mike1023

Werk in uitvoering Aan dit artikel wordt nog hard gewerkt.

Ulysses
Informatie
Alternatieve titel
Schrijver	James Joyce
Illustrator
Vertaler
Taal (origineel)	Engels
Land	Ierland
Genre	Modernisme
Datum	1922
ISBN
Leeftijdscategorie
Uitgeverij
Drukker
Aantal verkocht
Vorig boek
Volgend boek
Bijzonderheden
Online-tekst
Portaal Literatuur

Ulysses is een roman van de Iers-Britse schrijver James Joyce. Het boek behoort tot een van de meest bestudeerde werken in de wereldliteratuur. Joyce publiceerde het boek in 1922. In hetzelfde jaar publiceerde T.S. Eliot zijn gedicht The Waste Land. 1922 wordt daarom als het hoogtepunt van de modernistische literatuur gezien. Ulysses wordt soms een samenvatting van de gehele beweging genoemd.

Het boek vertelt het verhaal van Leopold Bloom, die een tocht maakt door Dublin. Bloom wil niet naar huis gaan naar zijn vrouw, Molly, en loopt daarom door de straten van Dublin. Zijn vrouw staat op het punt om een affaire aan te gaan met een andere man. Naast Leopold Bloom gaat het verhaal ook over de kunstenaar Stephen Dedalus (een personage uit Een portret van de kunstenaar als jongeman) en ook komt Leopolds vrouw in het laatste hoofdstuk aan het woord. Het gehele boek vindt plaats in één dag en volgt de structuur van de Odyssee van Homerus. Daarnaast bevat het boek veel verwijzingen naar de literatuur en mythologie en spelen de Ierse geschiedenis, religie en seksualiteit een belangrijk rol in het boek.

Het boek is erg experimenteel. Zo gebruikt Joyce veel symbolen, verschillende literaire technieken, allusies, parodie en woordspelingen. Zo probeert Joyce in het hoofdstuk Oxen of the sun de evolutie van Engelse proza te imiteren. Het laatste hoofdstuk Penelope heeft daarentegen haast geen leestekens en laat de gedachtestroom van Blooms vrouw zien, een techniek die stream of consciousness wordt genoemd.

Samenvatting

Let op! Hieronder staat de samenvatting van een verhaal. Soms is het niet leuk als je al weet hoe het verhaal afloopt!

Deel 1: Telemachia

De Sandycove Martello-toren staat tegenwoordig bekend als het James Joyce Tower and Museum.

Sandymount Strand, waar Stephen een wandeling maakt in Proteus.

Episode 1: Telemachus
Om 8 uur 's ochtend gaat Buck Mulligan samen met Stephen Dedalus naar het dak van de Sandycove Martello-toren. De twee mannen wonen in de toren van het voormalige fort. Mulligan en Stephen krijgen ruzie met elkaar. Stephens moeder is namelijk kort geleden overleden en Mulligan maakte daar een nare opmerking over. Mulligan heeft echter een vriend uitgenodigd, Haines, aan wie Stephen een hekel heeft. De drie mannen eten samen ontbijt en lopen langs de kust. Mulligan wil dat Stephen de sleutel van de toren aan hem geeft. Ook wil hij een lening van Stephen. De drie mannen gaan hun eigen weg, maar besluiten om 12.30 uur af te spreken in een kroeg (The Ship). Als Stephen wegloopt, denkt hij erover na om 's avonds niet terug te keren.

Episode 2: Nestor
Stephen gaat vervolgens naar de school waar hij leraar is. Tijdens de geschiedenisles geeft hij les over de overwinning van generaal Pyrrhus van Epirus. De leerlingen zijn niet geïnteresseerd in de geschiedenis, waarna Stephen een les in poëzie geeft. Hij vertelt hierna een raadsel dat niemand echt lijkt te begrijpen. De leerlingen gaan naar de hockeyles, maar één student (Cyril Sargent) blijft achter om algebra te oefenen. Vervolgens gaat Stephen naar het schoolhoofd, Garrett Deasy, die overtuigd unionist is. Deasy heeft een brief over mond-en-klauwzeer geschreven en Stephen moet die laten drukken door een krant. De twee mannen hebben een discussie over de Ierse geschiedenis, waarbij Deasy enkele antisemitische opmerkingen maakt. Stephen verlaat vervolgens het kantoor van het schoolhoofd.

Episode 3: Proteus
Als Stephen aan Sandymount Strand loopt, volgt de lezer de gedachten van Stephen. Hij denkt tijdens zijn wandeling aan geschiedenis, tijd, religie, filosofie, poëzie, maar ook de dood van zijn moeder. Hij ligt tussen enkele rotsen, ziet een hond plassen en een Franstalig koppel voorbijlopen. De gedachten van Stephen veranderen vaak plotseling en bevatten willekeurige citaten en anderstalige zinnen. De omgeving van Stephen beïnvloed zijn gedachten.

In dit hoofdstuk laat Joyce de stream of consciousness vanuit een mannelijk perspectief zien. Hierdoor heeft Proteus de reputatie als een van de moeilijkste hoofdstukken in Ulysses.

Deel 2: Odyssey

Episode 4: Calypso
Het is opnieuw acht uur 's ochtends als Leopold Bloom aan zijn ontbijt zit. Bloom is een verkoper van Joodse afkomst. Hij besluit om naar de slager te lopen om schapennieren te kopen. Vervolgens besluit hij ontbijt te maken en brengt de post naar zijn vrouw, Molly. Molly ligt nog steeds op bed en neemt de post door. Een van de brieven is van Blazes Boylan, haar concertmanager. Boylan en Molly hebben een affaire. Ook leest hij een brief van zijn dochter, Milly, voor een fotostudio probeert te openen. De episode eindigt als Bloom een verhaal leest om het toilet.

Episode 5: Lotus Eaters
Bloom gaat naar het postkantoor op Westland Row. Hij moet steeds denken aan zijn vrouw die later die dag vreemd zal gaan. Bij het kantoor krijgt hij een brief van Martha Clifford. Die heeft een brief geschreven aan hem onder zijn pseudoniem (Henry Flower). Op straat ontmoet hij een bekende, maar een tram onderbreekt de ontmoeting. Hij leest de brief van Marta Clifford en verscheurt hem in een steegje. In de brief flirt Martha met Bloom, wat duidt op een geheime affaire. Vervolgens bezoekt hij een katholieke kerk, waar net een dienst bezig is. Bij een apotheker koopt hij zeep. Nadat hij een andere bekende tegen het lijf loopt, gaat hij naar het badhuis voor een bad.

Episode 6: Hades
Bloom zit in een wagen van een begrafenisstoet. Paddy Dignam is namelijk overleden en zijn begrafenis is die dag. Bloom ziet onder andere Stephen en Blazes Boylan. In de wagen heeft hij een gesprek over de dood, zoals vormen van begrafenissen en het leven na de dood. Ook doen de aanwezigen samen herinneringen op. Bloom denkt tijdens de dienst ook steeds aan de dood. Bloom is namelijk enkele jaren daarvoor zijn zoon, Rudy, verloren. Ook heeft zijn eigen vader zelfmoord gepleegd. Tijdens de dienst ziet hij ook een mysterieuze man in een regenjas. Uiteindelijk besluit Bloom om niet meer aan de dood te denken. Hij begint meer over het leven na te denken. In dit hoofdstuk voelt Bloom zich ook meer verbonden met de mensen om hem heen, waardoor hij zich minder geïsoleerd voelt. Zijn confrontatie met de dood zorgt voor een verbinding met de wereld van de levenden.

Analyse

Titelverklaring

Ulysses is de Latijnse naam voor de Odyssee van de Oudgriekse dichter Homerus. In het Engels wordt dat werk ook soms onder de Latijnse naam uitgegeven. De Odyssee is een lang episch gedicht over de reis van de Griekse Odysseus na de Trojaanse Oorlog. Het gedicht is een vervolg op de Ilias, waarin die oorlog beschreven wordt. Odysseus keert in de Odyssee terug naar zijn thuiseiland Ithaka, maar krijgt onderweg te maken met verschillende obstakels. Hierdoor doet hij er tien jaar over om zijn vrouw (Penelope) terug te zien.

In Ulysses verwijst Joyce vaak naar het gedicht van Homerus. Ieder hoofdstuk verwijst bijvoorbeeld naar een hoofdstuk van de Odyssee. Waar het gedicht van Homerus monsters, goden, stormen en schipbreuken bevat, speelt Joyces verhaal zich af tijdens een normale dag in Dublin. Waar Odysseus de held van de Odyssee is, is Leopold Bloom de held van Ulysses. In plaats van een heroïsch persoon is Bloom juist een doodnormale man.

Structuur en stijl

Ulysses bestaat uit 18 hoofdstukken verdeeld over drie delen. De hoofdstukken hebben in Joyces tekst geen naam. Literatuurwetenschappers hebben echter ieder hoofdstuk vernoemd naar een episode uit de Odyssee. Die namen worden ook vaak gebruikt om duidelijk te maken over welk hoofdstuk het gaat. Niet ieder hoofdstuk van de Odyssee komt ook voor in Ulysses. De Odyssee heeft immers 24 hoofdstukken. Daarnaast komen zij niet in dezelfde volgorde als de Odyssee voor.

Een van de bekendste technieken uit het boek is de stream of consciousness. Joyce schrijft in de derde persoon, maar de lezer maakt het verhaal mee door de ogen van Stephen, Leopold en (in het laatste hoofdstuk) Molly. De lezer gebruikt ook de gedachten van de personages te horen. Hij laat de gedachtestroom van de personages zien zoals die in hun hoofd voorkomen. De gedachten van Leopold zijn bijvoorbeeld erg chaotisch. Zo denkt hij aan één ding en denkt vervolgens aan iets anders dan er indirect mee te maken heeft, waardoor hij van het onderwerp wegdrijft. Stephens gedachten zijn juist erg complex. Hieronder is een voorbeeld van de stream of consciousness in het hoofdstuk Hades:

He smiled, glancing askance at her mocking eye. The same young eyes. The first night after the charades. Dolphin’s Barn. He turned over the smudged pages. Ruby: The Pride of the Ring. Illustration. Fierce Italian with carriagewhip. Must be Ruby pride of the on the floor naked. Sheet kindly lent. The monster Maffei desisted and flung his victim from him with an oath. Cruelty behind it all. Doped animals. Trapeze at Hengler’s. Had to look the other way. Mob gaping. Break your neck and we’ll break our sides. Families of them. Bone them young so they metempsychosis. That we live after death. Our souls. That’s a man’s soul after he dies. Dignam’s soul... — Fragment uit Hades, zesde hoofdstuk van Ulysses.

In bovenstaand fragment zie je dat Leopold naar zijn vrouw kijkt die een boek aan het lezen is (Ruby: The Pride of the Ring). Hij analyseert de voorkant van het boek. Op de cover staat namelijk een tekening. In korte zinnen en woordgroepen beschrijft hij die tekening. Aan het einde van het fragment zie je dat Leopold ineens denkt aan wat er met je ziel gebeurd na de dood.

Daarnaast bevat het boek veel verwijzingen naar (klassieke) boeken, filosofen, kunstwerken, historische gebeurtenissen, etc. Sommige van die verwijzingen zijn erg expliciet. Zo wordt in het boek verschillende naar het toneelstuk Hamlet van William Shakespeare verwezen. Mulligan komt in het boek met de volgende theorie: "It is quite simple. He proves by algebra that Hamlet’s grandson is Shakespeare’s grandfather and that he himself is the ghost of his own father." (Het is vrij eenvoudig. Hij bewijst met algebra dat Hamlets kleinzoon Shakespeares grootvader is en dat hijzelf de geest van zijn eigen vader is). Stephen vertelt dat veel personages in Shakespeares toneelstukken gebaseerd zijn op mensen die hij echt kende. Hamlet was echter op Shakespeare zelf gebaseerd, maar ook de geest van Hamlets vader was op Shakespeare gebaseerd. Hiermee zegt Joyce is eigenlijk dat zijn twee belangrijkste hoofdpersonages (Stephen en Leopold) beide op hem gebaseerd zijn. Stephen is gebaseerd op zijn jongere zelf, terwijl Leopold juist op zijn oudere zelf is gebaseerd. Andere verwijzingen in het boek zijn een stuk minder expliciet. Het zijn allusies die de lezer alleen begrijpt of herkent als hij het werk heeft gelezen waar ze naar verwijzen.

Ook maakt Joyce vaak gebruik van parodie. Sommige scènes kunnen als absurd of zelfs grappig beschouwd worden. In het hoofdstuk Nausicaa parodieert Joyce de stijl van typische liefdesromans. Hij doet alsof de situatie overdreven romantisch is door Gerty overdreven romantisch te laten klinken. Gerty's gedachten worden naast Blooms gedachten gezet. Bloom denkt daarentegen alleen aan zijn eigen genot.

Schema van Gilbert

In 1921 maakte Joyce een schema voor zijn vriend, Valery Larbaud, zodat hij een hoorcollege over Ulysses kon voorbereiden. Het schema werd uiteindelijk gepubliceerd door Stuart Gilbert in 1930 en staat bekend als het Gilbert schema. Hieronder vindt je een vertaling van dat schema.

Titel	Scène	Uur	Orgaan	Kleur	Symbool	Kunst	Techniek
Telemachus Telemachus	De toren	8.00	-	Wit / goud	Erfgenaam	Theologie	Vertelling (jong)
Nestor Nestor	De school	10.00	-	Bruin	Paard	Geschiedenis	Catechismus (persoonlijk) Catechismus (persoonlijk)
Proteus Proteus	Het strand	11.00	-	Groen	Tij	Filologie	Monoloog (mannelijk)
Calypso Calypso	Het huis	8.00	Nier	Oranje	Nimf	Economie	Vertelling (volwassen)
Lotus Eaters Lotus Eaters	Het bad	10.00	Genitaliën	-	Eucharistie	Botanie / scheikunde	Narcisme
Hades Hades	De begraafplaats	11.00	Hart	Wit / zwart	Bewaarder	Religie	Incubisme
Aeolus Aeolus	De krant	12.00	Longen	Rood	Redacteur	Retoriek	Enthymeem
Laestrygonians Laestrygonians	De lunch	13.00	Slokdarm	-	Agent	Architectuur	Peristaltisch
Scylla and Charybdis Scylla and Charybdis	De bibliotheek	14.00	Hersenen	-	Stratford / Londen	Literatuur	Dialectiek
Wandering Stones Wandering Stones	De straten	15.00	Bloed	-	Burgers	Mechaniek	Labyrint
Sirens Sirens	De concertzaal	16.00	Oor	-	Barvrouwen	Muziek	Fuga per canonem
Cyclops Cyclops	De taverne	17.00	Spier	-	Fenian	Politiek	Gigantisme
Nausicaa Nausicaa	De rotsen	20.00	Oog, neus	Grijs / blauw	Maagd	Schilderkunst	Opzwelling / inkrimping
Oxen of the Sun Oxen of the Sun	Het ziekenhuis	22.00	Baarmoeder	Wit	Moeders	Medicijnen	Ontwikkeling van een embryo
Circe Circe	Het bordeel	24.00	Locomotor apparatus	-	Prostituee	Magie	Hallucinatie
Eumaeus Eumaeus	De schuilplaats	1.00	Zenuwen	-	Matrozen	Navigatie	Vertelling (oud)
Ithaca Ithaca	Het huis	2.00	Skelet	-	Kometen	Wetenschap	Catechismus (onpersoonlijk)
Penelope Penelope	Het bed	-	Vlees	-	Aarde	-	Monoloog (vrouwelijk)

Klik om vast te zetten
Telemachus is de zoon van Odysseus. In de Odyssee onderneemt hij een reis om zijn vader te vinden. In Ulysses vertoont Stephen overkomsten met Telemachus. Anders dan Telemachus heeft Stephen juist een slechte band met zijn vader.

Klik om vast te zetten
Nestor is een wijze, oudere koning die Telemachus raadgeeft waar zijn vader is. De rol van raadgever wordt in dit hoofdstuk ingevuld door meneer Deasy die juist erg bevooroordeeld is en zijn eigen interpretatie van geschiedenis heeft.

Klik om vast te zetten
Proteus is een Griekse zeegod die van gedaante kan wisselen. In het hoofdstuk leest men vooral Stephens gedachten die ook erg snel veranderen. De scène vindt ook plaats aan het strand.

Klik om vast te zetten
Kalypso is een nimf die vastzit op een eiland. In de Odyssee spendeert Odysseus zeven jaar met haar op dat eiland tegen zijn zin. De naam betekent "verstoppen" of "verbergen". Dat is een verwijzing naar de geheime relatie die Molly probeert te verbergen.

Klik om vast te zetten
De Lotofagen (Lotus Eaters) zijn een volk uit de Odyssee die lotosvruchten eten. Door het eten van de vruchten verliezen zij hun verstand. De vruchten zijn een soort van drugs, waar zij verslaafd aan zijn. In Ulysses probeert Leopold Bloom zelf aan de werkelijkheid te ontsnappen nadat hij ontdekt dat zijn vrouw zal vreemdgaan. Joyce trekt dus een vergelijking tussen het escapisme van de Lotofagen en dat van Leopold Bloom.

Klik om vast te zetten
Hades is de Griekse god van de onderwereld, waar de doden naartoe gingen. In de Odyssee bezoekt Odysseus ook de onderwereld om advies van de overleden helderziende Tiresias te vragen. De titel verwijst naar het feit dat het hoofdstuk tijdens een begrafenis plaatsvindt.

Klik om vast te zetten
Aeolus was een Griekse windgod. In de Odyssee geeft hij Odysseus een windzak om thuis te raken, maar zijn bemanning opent de zak en zij vliegen weg. In Ulysses gebruikt Joyce veel opgeblazen taal in dit hoofdstuk. Hij noemt de journalisten ook "windbag journalists" (windzakjournalisten).

Klik om vast te zetten
De Laestrygonen (Laestrygonians) zijn een groep kannibalen in de Odyssee. In dit hoofdstuk gaat Leopold Bloom lunchen en denkt over eten en het "vretende karakter" van de stad.

Klik om vast te zetten
Scylla en Charybdis waren twee zeemonsters in de Griekse mythologie. In de Odyssee moet Odysseus hen passeren. De titel verwijst naar de uitdrukking laveren tussen Scylla en Charybdis (kiezen/zeilen tussen twee gevaren). In het boek staan tegenstellingen centraal. Stephen moet kiezen tussen traditie en originaliteit en tussen geloof en kunst.

Klik om vast te zetten
Dwalende stenen (Wandering Stones) verwijst naar de gevaarlijke doorgangen in de Odyssee. In dit hoofdstuk staan losse scènes van Dublin centraal.

Klik om vast te zetten
De Sirenen waren wezens die zich voordeden als mooie vrouwen. Met hun gezang verleidden ze zeelieden om in het water te springen, zodat zij die konden opeten. In dit hoofdstuk spelen muziek en verleiding een grote rol.

Klik om vast te zetten
In de Odyssee komt de cycloop Polyphemus voor. Hij staat bekend om zijn bekrompen manier van denken. In dit hoofdstuk heeft Bloom een gesprek met een xenofobe nationalist in een pub die ook bekrompen nadenkt.

Klik om vast te zetten
Nausicaa was een vrouw die Odysseus hielp na zijn schipbreuk. In het hoofdstuk staan seksualiteit en idealisering centraal.

Klik om vast te zetten
De Oxen of the Sun (Ossen van de zon) zijn de ossen van de Griekse god Helios. In de Odyssee breekt er onheil uit, nadat de bemanning van Odysseus enkele ossen slacht. In dit hoofdstuk staan juist het begin van het leven en groei centraal.

Klik om vast te zetten
Circe was een tovenares die mannen in varkens veranderde. In het hoofdstuk spelen betoveringen, hallucinaties en metamorfosen een rol.

Klik om vast te zetten
Eumaeus was de trouwe varkenshoeder van Odysseus. In het hoofdstuk ontmoeten Stephen en Leopold elkaar en rusten samen uit.

Klik om vast te zetten
Ithaka was het thuiseiland van Odysseus. Het hoofdstuk speelt zich af in het huis van Leopold.

Klik om vast te zetten
Penelope was de vrouw van Odysseus. Tijdens zijn twintigjarige afwezigheid blijf zij trouw aan Odysseus. In dit hoofdstuk krijgt de lezer een kijkje in het hoofd van Molly, de vrouw van Leopold. In tegenstelling tot Penelope gaat Molly juist vreemd.

Klik om vast te zetten
Een catachismus is een serie van vragen en antwoorden, vaak in theologische context. In Nestor gebruikt Joyce een persoonlijke catachismus. Dat verwijst naar de vragen die Stephen als docent aan zijn leerlingen vraagt.

Ontvangst en reacties

Reactie van schrijvers

Ook de Britse schrijfster Virginia Woolf gaf haar reactie op het boek. Zij zag het boek als een afleiding van een ander werk dat ze op dat moment aan het lezen was; Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust. Woolf kreeg na 200 bladzijden een bloedhekel aan Ulysses. In haar hoofd had zij een beeld van Joyce als egoïstische, zelfgeleerde werkman die uit een lagere klasse dan zij kwam. Toen zij het boek uithad schreef zij in haar dagboek:

I finished Ulysses, & think it is a mis-fire. Genius it has I think; but of the inferior water. The book is diffuse. It is brackish. It is pretentious. It is underbred, not only in the obvious sense, but in the literary sense. Ik heb Ulysses uitgelozen en denk dat het een misschot is. Genialiteit heeft het, denk ik, maar op lager gelegen water. Het boek is verstrooid. Het is brak. Het is aanmatigend. Het is onopgevoed, niet alleen op de overduidelijke manier, maar ook op de literaire manier. — Dagboekfragment van Virginia Woolf

Hierna schreef zij dat het boek eerder iets was wat een schooljongen zou schrijven. Aangezien Joyce al 40 jaar oud was, had zij geen hoop dat hij ooit zou opgroeien. Haar dagboekfragment staat haaks tegenover de reactie die zij gaf in haar essay Modern Fiction (1925). Hier noemde zij Ulysses ondanks de moeilijkheid een goed voorbeeld van wat moderne fictie moest zijn. Ulysses vormde ook inspiratie voor haar eigen roman Mrs. Dalloway (1925) dat vaak als een reactie op Joyce gezien wordt. De twee boeken komen namelijk erg overeen met elkaar. Zo gebruikt Virginia Woolf vaak de stream of consciousness in het boek. Ook speelt Mrs. Dalloway zich in één dag af. In plaats van een man in Dublin volgt Woolfs roman een vrouw in Londen.

Bloomsday

Bezoekers van Bloomsday (2003) in Dublin zijn verkleed in de mode uit het Edwardiaanse tijdperk.

Ieder jaar wordt in Dublin het Bloomsday Festival gehouden in de week van 16 juni. Dat is namelijk de datum waarop Ulysses plaatsvindt. Het festival is vernoemd naar Leopold Bloom, het hoofdpersonage van Ulysses. Tijdens het festival vinden in Dublin allerlei activiteiten plaats. Zo worden stukken uit Ulysses op bepaalde plekken voorgedragen of nagespeeld. Bezoekers verkleden zich vaak in de mode van die tijd en lopen dezelfde route als Leopold Bloom liep. Onderweg stoppen zij dan bij bekende plaatsen uit het boek.

In enkele andere steden wereldwijd worden vergelijkbare evenementen gehouden op kleine schaal. Voorbeelden zijn New York City, Los Angeles, Melbourne, Montreal, Genua, Parijs, Praag en Szombathely (Hongarije). Andere steden hebben in het verleden een eenmalige Bloomsday gehouden.

Bronnen

Bronvermelding