Chili: verschil tussen versies

Uit Wikikids
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
k (Link naar doorverwijspagina Mercosur gewijzigd in Mercosur (zone) met DisamAssist)
 
(23 tussenliggende versies door 9 gebruikers niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
−
{{werk}}
  
 
{{Chili}}
  
{{Chili}}
−
[[File:Territorial_waters_-_Chile.svg|right|300px|thumb|Alle gebieden die tot Chili behoren]]
 +
[[Bestand:Territorial_waters_-_Chile.svg|right|300px|miniatuur|Alle gebieden die tot Chili behoren]]
 
'''Chili''' ([[Spaans]]: ''Chile''), officieel de '''Republiek Chili''', is een land in [[Zuid-Amerika]]. Het land ligt in geklemd tussen de [[Stille Oceaan]] en het [[Andes]]gebergte. Chili grenst aan [[Peru]], [[Bolivia]] en voor een heel lang stuk aan [[Argentinië]]. De hoofdstad van het land is [[Santiago]].
  
'''Chili''' ([[Spaans]]: ''Chile''), officieel de '''Republiek Chili''', is een land in [[Zuid-Amerika]]. Het land ligt in geklemd tussen de [[Stille Oceaan]] en het [[Andes]]gebergte. Chili grenst aan [[Peru]], [[Bolivia]] en voor een heel lang stuk aan [[Argentinië]]. De hoofdstad van het land is [[Santiago]].
   
−
Chili wordt vaak het "langste land ter wereld" genoemd. Chili is namelijk immens lang en dun. Het land strekt zich uit van het midden van Zuid-Amerika tot aan het zuidelijkste puntje, [[Kaap Hoorn]]. Daarnaast horen [[Paaseiland]] (bekend van de beelden), de [[Juan Fernández-archipel]] en de [[Desventuradaseilanden]] bij Chili. Ook maakt Chili aanspraak op een gedeelte van [[Antarctica]], maar officieel is dit geen onderdeel van het land zelf.
+
Chili wordt vaak het "langste land ter wereld" genoemd. Chili is namelijk immens lang en dun. Het is wel 4300 km lang en 756.950 km² groot. Het land strekt zich uit van het midden van Zuid-Amerika tot aan het zuidelijkste puntje, [[Kaap Hoorn]]. Daarnaast horen [[Paaseiland]] (bekend van de beelden), de [[Juan Fernández-archipel]] en de [[Desventuradaseilanden]] bij Chili. Ook maakt Chili aanspraak op een gedeelte van [[Antarctica]], maar officieel is dit geen onderdeel van het land zelf.
   
 
Het Zuid-Amerikaanse land heeft een lange geschiedenis. In 1818 werd Chili onafhankelijk van Spanje en het voerde gedurende de 19e eeuw drie oorlogen. Chili heeft een lange, democratische traditie, die een aantal keer onderbroken is. Tussen 1973 en 1990 was het land een dictatuur onder leiding van generaal [[Augusto Pinochet]]. De enorme lengte van het land zorgt ervoor dat bijna ieder klimaattype in het land voorkomt. Tevens zijn er veel verschillen in landschap, flora en fauna. Ook leven er verschillende bevolkingsgroepen binnen het land samen.
 
Het Zuid-Amerikaanse land heeft een lange geschiedenis. In 1818 werd Chili onafhankelijk van Spanje en het voerde gedurende de 19e eeuw drie oorlogen. Chili heeft een lange, democratische traditie, die een aantal keer onderbroken is. Tussen 1973 en 1990 was het land een dictatuur onder leiding van generaal [[Augusto Pinochet]]. De enorme lengte van het land zorgt ervoor dat bijna ieder klimaattype in het land voorkomt. Tevens zijn er veel verschillen in landschap, flora en fauna. Ook leven er verschillende bevolkingsgroepen binnen het land samen.
   
 
==Naam==
  
==Naam==
−
[[File:Agelasticus_thilius_Salvez2.jpg|left|300px|thumb|De [[geelboegtroepiaal]]]]
 +
[[Bestand:Agelasticus_thilius_Salvez2.jpg|left|300px|miniatuur|De [[geelboegtroepiaal]]]]
−
De naam Chili heeft verschillende oorsprongen. Volgens de Spanjaard [[Diego de Rosales]] noemde de [[Inca|Inca's]] die er leefden een van de valleien "Chili". Deze naam zou afgeleid zijn van de heerser "Tili", de leider van de vallei in de 15e eeuw tijdens de veroveringen door de Spanjaarden. De naam Chili kan tevens uit een andere vallei in [[Peru]] afkomstig zijn; waar er een plaatsje was genaamd Chili. Andere theorieën zeggen echter dat Chili komt van een ander woord uit een Indiaanse taal. Chili zou dan ''Einde van de Aarde'' of ''waar het land eindigt betekenen''. In andere Indianentalen betekent Chili ''kou'' of ''sneeuw''. Overigens kan de naam ook van de menselijke imitatie van de [[geelboegtroepiaal]] (een vogel) zijn afgeleid. Deze vogel komt namelijk veel voor in Chili.
+
De naam Chili heeft verschillende oorsprongen. Volgens de Spanjaard [[Diego de Rosales]] noemde de [[Inca|Inca's]] die er leefden een van de valleien "Chili". Deze naam zou afgeleid zijn van de heerser "Tili", de leider van de vallei in de 15e eeuw tijdens de veroveringen door de Spanjaarden. De naam Chili kan tevens uit een andere vallei in [[Peru]] afkomstig zijn; waar er een plaatsje was genaamd Chili. Andere theorieën zeggen echter dat Chili komt van een ander woord uit een Indiaanse taal. Chili zou dan ''Einde van de Aarde'' of ''waar het land eindigt'' betekenen. In andere Indianentalen betekent Chili ''kou'' of ''sneeuw''. Overigens kan de naam ook van de menselijke imitatie van de [[geelboegtroepiaal]] (een vogel) zijn afgeleid. Deze vogel komt namelijk veel voor in Chili.
   
 
De Spaanse [[conquistador]]s namen de naam over van de Inca's. Overleden van de eerste ontdekkingstocht in de regio stonden bekend als de ''mannen van Chili''. In het [[Spaans]] is dit later veranderd naar ''Chile'', om het internationaal aantrekkelijker te maken. In veel andere talen, waaronder het [[Engels]] en [[Duits]] is dit overgenomen. Het [[Nederlands]] gebruikt de oorspronkelijke naam Chili, net als onder andere het [[Frans]].
  
De Spaanse [[conquistador]]s namen de naam over van de Inca's. Overleden van de eerste ontdekkingstocht in de regio stonden bekend als de ''mannen van Chili''. In het [[Spaans]] is dit later veranderd naar ''Chile'', om het internationaal aantrekkelijker te maken. In veel andere talen, waaronder het [[Engels]] en [[Duits]] is dit overgenomen. Het [[Nederlands]] gebruikt de oorspronkelijke naam Chili, net als onder andere het [[Frans]].
   
 
==Geschiedenis==
  
==Geschiedenis==
  +
[[Bestand:Tulor_Settlement_Chile.jpg|right|250px|miniatuur|Resten van bebouwing uit de pre-koloniale periode.]]
 
===Vroege geschiedenis===
  
===Vroege geschiedenis===
  ⚫
De eerste inwoners van Chili trokken zo'n 10.000 jaar geleden naar het gebied. Voor de ontdekking van Chili door de Spanjaarden leefden er vele verschillende volkeren in Chili. Het noorden van Chili was onderdeel van het [[Incarijk]]. De Mapuche waren de originele inwoners van centraal en zuidelijk Chili. Het grondgebied van het huidige Chili werd bewoond door verschillende Indianenstammen zoals de Aymara in het noorden, Mapuche in het midden en de Yagán en Kawésqar (ook Alacaluf genoemd) in het zuiden. De Incakeizer [[Wayna Qhapaq]] veroverde tussen 1493 en 1527 een groot deel van het noorden van Chili, tot aan de Maule rivier. Daar stuitten de Inca's op hevig verzet van de Mapuche stammen.
−
De vroegst bewoonde plek in Chili, Monte Verde, is gedateerd op 12.500 jaar geleden. De vroegste menselijke resten die op het Chileense grondgebied zijn gevonden dateren van ongeveer 10.500 jaren geleden.
  
−  
⚫
De Mapuche waren de originele inwoners van centraal en zuidelijk Chili. Het grondgebied van het huidige Chili werd bewoond door verschillende Indianenstammen zoals de Aymara in het noorden, Mapuche in het midden en de Yagán en Kawésqar (ook Alacaluf genoemd) in het zuiden. De Inkakeizer Wayna Qhapaq veroverde tussen 1493 en 1527 een groot deel van het noorden van Chili, tot aan de Maule rivier. Daar stuitten de Inca's op hevig verzet van de Mapuche stammen.
  
   
 
===Kolonie van Spanje===
  
===Kolonie van Spanje===
  +
[[Bestand:Baile_del_Santiago_antiguo.jpg|left|250px|miniatuur|De bovenklasse in Chili tijdens de koloniale periode]]
−
De eerste Spaanse ontdekkingsreiziger in Chili was Diego de Almagro, in het jaar 1535. Vanaf 1540 waren er Spaanse nederzettingen.
 
  +
De eerste European die Chili zag was [[Ferdinand Magellaan]], toen hij via de [[Straat Magellaan]] naar Azië voer, in 1520. Toch ging hij niet aan land en de ontdekking van Chili wordt daardoor toegeschreven aan [[Diego de Almagro]] in 1535. De Almagro ging op zoek naar goud en zilver in Chili, maar kon dit niet vinden. Hierdoor dacht hij dat Chili arm was en ging in plaats daarvan naar Peru. Hierna was er weinig interesse om Chili verder te ontdekken, maar [[Pedro de Valdivia]] had andere plannen. Hij zette een leger op en voer naar Chili, waar hij een kolonie [[Santiago]] stichtte in 1541. Hoewel Chili geen goud had, was de grond erg vruchtbaar en stichtte men plantages. De Mapuche vochten tegen de kolonisten. Hoewel de kolonisten in het gebied bleven, zijn de Mapuche nooit verslagen geweest.
  +
  +
Chili werd in die tijd bestuurd vanuit het [[onderkoninkrijk Peru]], een kolonie van het Spaanse Rijk. Pas later kwam een speciale commissaris voor Chili, maar toch bleef het officieel onderdeel van het onderkoninkrijk Peru. Chili was een van de armste gebieden in het Spaanse Rijk en pas in de 18e eeuw begon de Chileense economie te groeien.
   
 
===Onafhankelijkheid en 19e eeuw===
  
===Onafhankelijkheid en 19e eeuw===
  +
[[Bestand:Sinking_of_the_Esmeralda_during_the_battle_of_Iquique.jpg|right|300px|miniatuur|De [[Salpeteroorlog]]]]
−
In 1810 verklaarde Chili zich onafhankelijk.
  
  +
In veel Spaanse koloniën ontstonden in de 18e eeuw bewegingen voor onafhankelijkheid. Door de oorlogen tegen [[Napoleon Bonaparte]] was Spanje te druk met de situatie in Europa. Veel Spaanse koloniën, waaronder Chili, verklaarden zich hierop onafhankelijk. Chili verklaarde zich in 1810 onafhankelijk, maar veel mensen waren ook tegenstander van de onafhankelijkheid. [[Bernardo O'Higgins]] en [[José Miguel Carrera]] waren de grootste voorstanders van de onafhankelijkheid. Tussen de voor- en tegenstanders van de onafhankelijkheid brak de [[Chileense Onafhankelijkheidsoorlog]] uit. De onafhankelijkheid was niet makkelijk. Na de [[slag bij Rancagua]] in 1814 moesten O'Higgins en Carrera vluchtten naar Argentinië. Hier wisten ze steun te krijgen van de Argentijnse revolutionair [[José de San Martín]]. Het Argentijnse leger viel Chili binnen en Chili werd onafhankelijk in 1818. Spanje erkende dit echter pas in 1840. O'Higgins werd de leider van Chili en zorgde dat er een grondwet kwam. O'Higgins was erg liberaal, waardoor hij in 1823 werd afgezet door de conservatieven en moest vluchtten naar Peru. De conservatieven zouden het land tot aan 1861 leidden.
   
  +
Tussen 1879 en 1884 was Chili is oorlog met Bolivia en Peru over de salpetervelden in het noorden. Deze lagen op de grenzen van de drie landen. Chili wint deze oorlog, waardoor het grondgebied van Bolivia en Peru inneemt. Bolivia raakt hierdoor zijn toegang tot de zee kwijt. Ook voerde Chili oorlog met de Mapuche in het zuiden, waardoor Chili ook een heel stuk naar het zuiden uitbreidde. Chili had aanvankelijk weinig conflicten en was erg stabiel. De [[Chileense Burgeroorlog]] van 1891 maakte hier een einde aan. Door de grote ongelijkheid zijn er veel protesten van mijnwerkers.
−
In 1814 is er de onafhankelijkheidsoorlog.
  
   
  ⚫
===20e eeuw===
−
Van 1879 tot 1884 is Chili in oorlog met zowel Peru als Bolivia, over de salpeter-velden in het noorden, een grensstreek van de drie landen. Chili wint deze oorlog.
 
  +
[[Bestand:Pinochet_en_Historia_Política_BCN.JPG|left|300px|miniatuur|[[Augusto Pinochet]]]]
  +
Vooral veel rijke Chilenen en buitenlandse (voornamelijk Amerikaanse) bedrijven waren erg machtig. Hierdoor waren weinig rechten voor werknemers. De midden- en lagere klassen kozen vervolgens [[Arturo Alessandri]] tot president in 1920. In deze tijd werden ook [[marxisme|marxistische]] partijen erg populair. Alessandri werd omvergeworpen in een staatsgreep door [[Luis Altamirano]], die tot 1932 aan de macht bleef. Pas hierna werd de democratie in het land hersteld. In 1970 wordt [[Salvador Allende]] tot president geworden, de eerste gekozen marxistische president. Allendes belangrijkste punt was het nationaliseren van de mijnbouw. De lokale bevolking profiteerde nauwelijks van de opbrengsten van deze industrie. De Amerikanen probeerden vervolgens Allende omver te werpen. In 1973 vond er een staatsgreep plaats, die door de Amerikanen gesteund werden. Allende pleegde hierbij zelfmoord en [[Augusto Pinochet]] werd president.
   
  +
Pinochet zou Chili 17 jaar lang als dictatuur besturen. In zijn dictatuur werden veel mensen vermoord, mishandeld en raakten vermist. Pinochet had de zogeheten "caravan van de dood" en mensen werden boven zee uit vliegtuigen gegooid. De Chileense overheid erkent dat er ruim 40.000 mensen de dood vonden tijdens de dictatuur van Pinochet. Daarnaast ontvluchtten veel Chilenen Chili en zijn er nog steeds veel mensen vermist. Na 17 jaar werd in 1990 een nieuwe grondwet aangenomen, die door Pinochet zelf gemaakt werd. Pinochet leefde na zijn dictatuur nog 16 jaar, maar werd nooit veroordeeld of gearresteerd.
−
Chileense Burgeroorlog in 1891
 
−  
−
===Dictatuur onder Pinochet===
  
−
17 jaar lang ging Chili gebukt onder de dictatuur van Pinochet, van 1973 tot 1990. Vanaf 1990 keerde de democratie terug.
  
   
 
===Hedendaagse geschiedenis===
  
===Hedendaagse geschiedenis===
  +
[[Bestand:Chilean_Protests_2019_Puerto_Montt_12.jpg|right|300px|miniatuur|Protesten in 2019]]
  +
Sinds 1990 is er weer democratie in Chili. De economie van Chili groeide in deze periode erg, waardoor het het stabielste en rijkste land van Latijns-Amerika werd. In 2006 koos de bevolking haar eerste vrouwelijke president, [[Michelle Bachelet Jeria]]. In 2010 werd Chili opgeschrikt door een grote aardbeving, gevolgd door een tsunami. Hierbij kwamen 500 mensen om het leven en 1 miljoen mensen verloren hun huis. Later dat jaar raakt 33 mijnwerkers gevangen na een instorting in een mijn. Deze 33 mijnwerkers werden bevrijd en de bevrijding werd over de gehele wereld gevolgd.
  +
  +
In 2019 braken er landelijke protesten in Chili uit nadat de prijs voor kaartjes voor de metro in Santiago werd verhoogd. De protesten gingen eerst hierover, maar gingen later over de kosten voor levensonderhoud en economische ongelijkheid. In de Chileense grondwet uit 1990 werd besloten dat het bedrijfsleven de grootste rol speelt en de overheid heel weinig doet. De protestanten eisten een grotere rol voor de overheid. In 2020 hield de regering een [[referendum]] voor een nieuwe grondwet, wat door de Chilenen werd aangenomen. Sinds april 2021 wordt er gewerkt aan een nieuwe grondwet.
   
 
==Geografie==
  
==Geografie==
 
===Landschap===
  
===Landschap===
  +
[[Bestand:Volcano_Osorno_and_Petrohué_waterfalls.JPG|left|300px|miniatuur|De [[Osorno]]-vulkaan]]
 
In het westen en zuiden grenst het land aan de Grote Oceaan. Aan de noordgrens ligt de Atacama, de droogste woestijn ter wereld. In het oosten rijst het reusachtige gebergte van de Andes op. In deze Andes bevindt zich de Aconcagua, met 6.962 meter de hoogste berg van Amerika. Tussen de bergen en de kust liggen de centrale valleien van Chili, hier wonen de meeste mensen. In het zuiden lopen de gebergtes over in fjorden en eilanden en zijn er grote ijsvlaktes. Hier zijn ook een van de grootste zoetwaterreserves ter wereld. Chili heeft een van de meest gevarieerde landschapsvormen
 
In het westen en zuiden grenst het land aan de Grote Oceaan. Aan de noordgrens ligt de Atacama, de droogste woestijn ter wereld. In het oosten rijst het reusachtige gebergte van de Andes op. In deze Andes bevindt zich de Aconcagua, met 6.962 meter de hoogste berg van Amerika. Tussen de bergen en de kust liggen de centrale valleien van Chili, hier wonen de meeste mensen. In het zuiden lopen de gebergtes over in fjorden en eilanden en zijn er grote ijsvlaktes. Hier zijn ook een van de grootste zoetwaterreserves ter wereld. Chili heeft een van de meest gevarieerde landschapsvormen
 
Chili bestuurt verder drie eilanden(groepen) in de Grote Oceaan, de Desventuradaseilanden, de Juan Fernández-archipel en Paaseiland.
  
Chili bestuurt verder drie eilanden(groepen) in de Grote Oceaan, de Desventuradaseilanden, de Juan Fernández-archipel en Paaseiland.
Regel 61: Regel 67:
 
! rowspan="23" width:150 |<br />
  
! rowspan="23" width:150 |<br />
   
−
[[File:J25_311_Cerro_San_Cristóbal,_Richtung_Andenkette.jpg|200px]]<br />[[Santiago]]<br />
 +
[[Bestand:J25_311_Cerro_San_Cristóbal,_Richtung_Andenkette.jpg|200px]]<br />[[Santiago]]<br />
−
[[File:Castillo_Wulff1.JPG|200px]]<br />[[Viña del Mar]]<br />
 +
[[Bestand:Castillo_Wulff1.JPG|200px]]<br />[[Viña del Mar]]<br />
 
! align="center" style="background:#f5f5f5;" | Nummer
 
! align="center" style="background:#f5f5f5;" | Nummer
 
! align="center" style="background:#f5f5f5;" | Stad
  
! align="center" style="background:#f5f5f5;" | Stad
 
! align="center" style="background:#f5f5f5;" | Inwoners
  
! align="center" style="background:#f5f5f5;" | Inwoners
 
! rowspan="23" width:150 |
  
! rowspan="23" width:150 |
−
[[File:Antofagasta_bord_galleryfull.jpg|200px]]<br />[[Antofagasta]]<br />
 +
[[Bestand:Antofagasta_bord_galleryfull.jpg|200px]]<br />[[Antofagasta]]<br />
−
[[File:Cerro_Concepcion.jpg|200px]]<br />[[Valparaíso]]<br />
 +
[[Bestand:Cerro_Concepcion.jpg|200px]]<br />[[Valparaíso]]<br />
 
|-
 
|-
   
Regel 93: Regel 99:
   
 
|}
  
|}
−  
−
===Fauna en flora===
  
   
 
==Bevolking==
  
==Bevolking==
   
 
===Bevolkingsgroepen===
  
===Bevolkingsgroepen===
−
[[File:Misa_por_Chile_-_Banderas.jpg|left|300px|thumb|Een Chileense vlaggenparade]]
 +
[[Bestand:Misa_por_Chile_-_Banderas.jpg|left|300px|miniatuur|Een Chileense vlaggenparade]]
 
In Chili wonen ongeveer 17,5 miljoen inwoners. Het aantal inwoners van het land groeit nog steeds, maar de groei neemt sinds de jaren 90 af. Dit komt doordat het geboortecijfer aan het zakken is. Men verwacht dat tegen 2050 Chili zo'n 20,2 miljoen inwoners heeft. 85% van de inwoners woont in steden en 40% woont in de regio Santiago. Dit betekent dat in en rondom Santiago maar liefst 5,6 miljoen mensen wonen. De meeste Chilenen zijn afstammelingen van de Europese immigranten; 52,7% van de Chilenen is blank. 39,3% van de Chilenen is [[mestizo]], de afstammelingen van Europese immigranten en inheemse inwoners. 8% bestaat uit inheemse inwoners, waarvan de [[Mapuche]] de grootste groep zijn. In Chili wonen 1,5 miljoen immigranten uit andere Latijns-Amerikaanse landen, waaronder Argentinië, Venezuela, Bolivia, Peru, Haïti en Colombia. De meeste Europese immigranten komen uit Spanje, Duitsland, Frankrijk, Kroatië en het Verenigd Koninkrijk.
  
In Chili wonen ongeveer 17,5 miljoen inwoners. Het aantal inwoners van het land groeit nog steeds, maar de groei neemt sinds de jaren 90 af. Dit komt doordat het geboortecijfer aan het zakken is. Men verwacht dat tegen 2050 Chili zo'n 20,2 miljoen inwoners heeft. 85% van de inwoners woont in steden en 40% woont in de regio Santiago. Dit betekent dat in en rondom Santiago maar liefst 5,6 miljoen mensen wonen. De meeste Chilenen zijn afstammelingen van de Europese immigranten; 52,7% van de Chilenen is blank. 39,3% van de Chilenen is [[mestizo]], de afstammelingen van Europese immigranten en inheemse inwoners. 8% bestaat uit inheemse inwoners, waarvan de [[Mapuche]] de grootste groep zijn. In Chili wonen 1,5 miljoen immigranten uit andere Latijns-Amerikaanse landen, waaronder Argentinië, Venezuela, Bolivia, Peru, Haïti en Colombia. De meeste Europese immigranten komen uit Spanje, Duitsland, Frankrijk, Kroatië en het Verenigd Koninkrijk.
   
Regel 105: Regel 109:
   
 
===Talen===
  
===Talen===
−
[[File:LOF_Mapuche_Kuruwinka_2_-_Neuquén.jpg|right|300px|thumb|Een bord in het Mapuche]]
 +
[[Bestand:LOF_Mapuche_Kuruwinka_2_-_Neuquén.jpg|right|300px|miniatuur|Een bord in het Mapuche]]
 
De officiële taal van Chili is het [[Spaans]]. Chili heeft een eigen dialect van het Spaans, dat erg verschillend is van andere dialecten. Zo wordt het einde van woorden vaak niet uitgesproken en bepaalde letters worden zachter uitgesproken. Daarnaast zijn er ook grote verschillen per regio en tussen de verschillende steden. Ook zijn veel leenwoorden over genomen van het Argentijnse dialect en de inheemse talen van Chili. Het grootste gedeelte van de inwoners spreekt Spaans. Daarnaast worden er in Chili nog zes inheemse talen erkent. Dit zijn [[Mapuche]], [[Quechua]], [[Aymara]], [[Kawésqar]], [[Rapa Nui (dialect)|Rapa Nui]] (op Paaseiland) en [[Yámana]]. De inwoners worden door de inheemse inwoners van Chili gesproken en het aantal mensen dat het spreekt is erg gering. De talen worden daarom met uit sterven bedreigd. Het Mapuche wordt door 114.000 mensen gesproken, Quechua door 8.200 mensen, Rapa Nui door ongeveer 1.000 mensen, Aymara door 935 mensen, Kawéspar door 7 mensen en er slechts één spreker van het Yámana in leven. Van de laatste twee talen wordt daarom verwacht dat ze zelf zullen uitsterven.
 
De officiële taal van Chili is het [[Spaans]]. Chili heeft een eigen dialect van het Spaans, dat erg verschillend is van andere dialecten. Zo wordt het einde van woorden vaak niet uitgesproken en bepaalde letters worden zachter uitgesproken. Daarnaast zijn er ook grote verschillen per regio en tussen de verschillende steden. Ook zijn veel leenwoorden over genomen van het Argentijnse dialect en de inheemse talen van Chili. Het grootste gedeelte van de inwoners spreekt Spaans. Daarnaast worden er in Chili nog zes inheemse talen erkent. Dit zijn [[Mapuche]], [[Quechua]], [[Aymara]], [[Kawésqar]], [[Rapa Nui (dialect)|Rapa Nui]] (op Paaseiland) en [[Yámana]]. De inwoners worden door de inheemse inwoners van Chili gesproken en het aantal mensen dat het spreekt is erg gering. De talen worden daarom met uit sterven bedreigd. Het Mapuche wordt door 114.000 mensen gesproken, Quechua door 8.200 mensen, Rapa Nui door ongeveer 1.000 mensen, Aymara door 935 mensen, Kawéspar door 7 mensen en er slechts één spreker van het Yámana in leven. Van de laatste twee talen wordt daarom verwacht dat ze zelf zullen uitsterven.
   
−
Daarnaast zijn er 20.000 mensen die [[Duits]] spreken. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisden veel Duitsers naar Chili, waaronder een groot aantal Nazi's. Het aantal Duits-sprekers neemt tegenwoordig af, mede doordat hun nakomelingen het Spaans als moedertaal hebben. Chili is van de landen met het grootste aantal Engels-sprekers in Zuid-Amerika. Engels wordt op scholen onderwezen en vooral de hoger-opgeleide Chilenen kunnen Engels.
 +
Daarnaast zijn er 20.000 mensen die [[Duits]] spreken. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisden veel Duitsers naar Chili, waaronder een groot aantal nazi's. Het aantal Duits-sprekers neemt tegenwoordig af, mede doordat hun nakomelingen het Spaans als moedertaal hebben. Chili is van de landen met het grootste aantal Engels-sprekers in Zuid-Amerika. Engels wordt op scholen onderwezen en vooral de hogeropgeleide Chilenen kunnen Engels.
   
 
===Religie===
  
===Religie===
−
[[File:Iglesia_de_Achao.jpg|left|300px|thumb|Een van de [[kerken van Chiloé]]]]
 +
[[Bestand:Iglesia_de_Achao.jpg|left|300px|miniatuur|Een van de [[kerken van Chiloé]]]]
−
Chili geldt er [[godsdienstvrijheid]], wat betekent dat iedereen mag geloven wat hij/zij wil. De grootste religie van Chili is de [[Rooms-Katholieke Kerk]], wat aangehangen wordt door 45% van de bevolking. De Rooms-Katholieke Kerk speelt een grote rol in de Chileense samenleving en heeft ook invloed op de Chileense cultuur. De kerk is naar Latijns-Amerika gebracht door de Spanjaarden tijdens de kolonisatie. Daarnaast hangt 15% van de bevolking het [[protestantisme]] aan. De grootste protestantse stromingen zijn het [[lutheranisme]], de [[Anglicaanse Kerk]] en het [[presbytarisme]]. Ook zijn er kleinere christelijke stromingen, zoals de [[mormonen]] en de [[Jehovagetuigen]]. 36% van de bevolking hangt geen religie aan of is ongelovig. De overige 4% van de bevolking hangt een ander geloof aan. Voorbeelden zijn het [[jodendom]], het [[hindoeïsme]], de [[islam]], het [[Baháʼí]]-geloof en het [[boeddhisme]].
 +
Chili geldt er [[godsdienstvrijheid]], wat betekent dat iedereen mag geloven wat hij/zij wil. De grootste religie van Chili is de [[Rooms-Katholieke Kerk]], wat aangehangen wordt door 45% van de bevolking. De Rooms-Katholieke Kerk speelt een grote rol in de Chileense samenleving en heeft ook invloed op de Chileense cultuur. De kerk is naar Latijns-Amerika gebracht door de Spanjaarden tijdens de kolonisatie. Daarnaast hangt 15% van de bevolking het [[protestantisme]] aan. De grootste protestantse stromingen zijn het [[lutheranisme]], de [[Anglicaanse Kerk]] en het [[presbytarisme]]. Ook zijn er kleinere christelijke stromingen, zoals de [[mormonen]] en de [[Jehova's getuigen]]. 36% van de bevolking hangt geen religie aan of is ongelovig. De overige 4% van de bevolking hangt een ander geloof aan. Voorbeelden zijn het [[jodendom]], het [[hindoeïsme]], de [[islam]], het [[bahai|baháʼí]]-geloof en het [[boeddhisme]].
   
 
===Onderwijs===
  
===Onderwijs===
−
[[File:Campus_Casa_Central_(8).jpg|right|250px|thumb|De [[universiteit van Santiago]]]]
 +
[[Bestand:Campus_Casa_Central_(8).jpg|right|250px|miniatuur|De [[universiteit van Santiago]]]]
−
[[File:Moai_Rano_raraku.jpg|right|250px|thumb|De [[moai]] op [[Paaseiland]]]]
 +
[[Bestand:Moai_Rano_raraku.jpg|right|250px|miniatuur|De [[moai]] op [[Paaseiland]]]]
 
In Chili zijn kinderen tussen de 5 en 17 jaar leerplichtig. Tussen de 5 en 6 jaar gaan zij naar de [[kleuterschool]], tussen de 6 en 13 jaar naar de [[basisschool]] en tussen de 13 en 17 jaar naar de [[middelbare school]]. De middelbare school bestaat uit een [[onderbouw]] en een [[bovenbouw]]. In de onderbouw krijgen alle leerlingen hetzelfde onderwijs, terwijl ze in de bovenbouw een richting moeten kiezen. De richtingen waaruit men kan kiezen zijn techniek, maatschappij en kunst. Aan het einde van de middelbare school behalen leerlingen een diploma, waarmee ze naar het hoger onderwijs kunnen. Dit bestaat uit hogescholen en universiteiten.
 
In Chili zijn kinderen tussen de 5 en 17 jaar leerplichtig. Tussen de 5 en 6 jaar gaan zij naar de [[kleuterschool]], tussen de 6 en 13 jaar naar de [[basisschool]] en tussen de 13 en 17 jaar naar de [[middelbare school]]. De middelbare school bestaat uit een [[onderbouw]] en een [[bovenbouw]]. In de onderbouw krijgen alle leerlingen hetzelfde onderwijs, terwijl ze in de bovenbouw een richting moeten kiezen. De richtingen waaruit men kan kiezen zijn techniek, maatschappij en kunst. Aan het einde van de middelbare school behalen leerlingen een diploma, waarmee ze naar het hoger onderwijs kunnen. Dit bestaat uit hogescholen en universiteiten.
   
Regel 131: Regel 135:
 
* [[Wegennetwerk van de Inca's]] (deels in andere landen)
  
* [[Wegennetwerk van de Inca's]] (deels in andere landen)
 
* [[Nederzetting en kunstmatige mummificatie van de Chinchorrocultuur in de regio's Arica en Parinacota]]
  
* [[Nederzetting en kunstmatige mummificatie van de Chinchorrocultuur in de regio's Arica en Parinacota]]
−  
⚫
===Muziek===
  
   
 
===Culinair===
  
===Culinair===
−
[[File:Asado_chileno_-_Flickr_-_Marieloreto.jpg|right|300px|thumb|Een voorbeeld van [[asado]]]]
 +
[[Bestand:Asado_chileno_-_Flickr_-_Marieloreto.jpg|left|300px|miniatuur|Een voorbeeld van [[asado]]]]
 
De Chileense keuken is een combinatie van de Spaanse keuken met lokale gerechten. Ook zijn er invloeden uit Frankrijk, Duitsland en Italië. De Chileense keuken verschilt per regio. Belangrijke gerechten zijn:
  
De Chileense keuken is een combinatie van de Spaanse keuken met lokale gerechten. Ook zijn er invloeden uit Frankrijk, Duitsland en Italië. De Chileense keuken verschilt per regio. Belangrijke gerechten zijn:
 
* [[Asado]]: een bepaalde techniek, die gebruikt wordt tijdens het barbecueën. Asado bestaat veelal uit verschillende soorten vlees en worst.
 
* [[Asado]]: een bepaalde techniek, die gebruikt wordt tijdens het barbecueën. Asado bestaat veelal uit verschillende soorten vlees en worst.
Regel 146: Regel 148:
   
 
===Sport===
  
===Sport===
−
[[File:Estadio_Nacional_de_Chile.jpg|left|300px|thumb|[[Estadio Nacional de Chile]]]]
 +
[[Bestand:Estadio_Nacional_de_Chile.jpg|right|300px|miniatuur|[[Estadio Nacional de Chile]]]]
 
Net als veel Zuid-Amerikaanse landen is het [[voetbal]] de populairste sport in Chili. Het land hield in 1962 het [[wereldkampioenschap voetbal]], waar het Chileense team als derde eindigde. Chili won twee keer de [[Copa América]], zowel in 2015 als in 2016. De nationale competitie van Chili wordt de [[Chilean Primera División]]. Belangrijke voetbalteams zijn [[Colo-Colo]] en [[Club Universidad de Chile]]. Een andere populaire sport is [[tennis]], waar Chili ook erg goed in is. In de landelijke regio's van Chili is [[rodeo]] een belangrijke sport en is ook tot de nationale sport van Chili verklaard. In de regio's waar de Mapuche wonen wordt nog aan [[chueca]] gedaan, een soort van hockey. In de zuidelijke en bergachtige regio's wordt nog aan [[skiën]] en [[snowboarden]] gedaan.
  
Net als veel Zuid-Amerikaanse landen is het [[voetbal]] de populairste sport in Chili. Het land hield in 1962 het [[wereldkampioenschap voetbal]], waar het Chileense team als derde eindigde. Chili won twee keer de [[Copa América]], zowel in 2015 als in 2016. De nationale competitie van Chili wordt de [[Chilean Primera División]]. Belangrijke voetbalteams zijn [[Colo-Colo]] en [[Club Universidad de Chile]]. Een andere populaire sport is [[tennis]], waar Chili ook erg goed in is. In de landelijke regio's van Chili is [[rodeo]] een belangrijke sport en is ook tot de nationale sport van Chili verklaard. In de regio's waar de Mapuche wonen wordt nog aan [[chueca]] gedaan, een soort van hockey. In de zuidelijke en bergachtige regio's wordt nog aan [[skiën]] en [[snowboarden]] gedaan.
   
Regel 156: Regel 158:
 
Chili is een [[republiek]] en een [[democratie]]. Ook heeft Chili een [[grondwet]], waarvan de huidige versie uit 1980 komt. Sinds 2021 wordt er gewerkt aan een nieuwe grondwet, als gevolgd van de protesten in 2019 en 2020. Chili heeft een president als staatshoofd. De huidige president van Chili is [[Sebastián Piñera]]. De president is zowel het staatshoofd als het hoofd van de regering (vergelijkbaar met de Verenigde Staten). Een president wordt om de vier jaar gekozen middels rechtstreekse verkiezingen. Een president mag zich herkiesbaar stellen, maar niet gelijk nadat zijn termijn is afgelopen. Een president kan dus meerdere termijnen hebben, maar deze kunnen nooit aaneengesloten zijn. De president wordt bijgestaan door verschillende ministeries.
 
Chili is een [[republiek]] en een [[democratie]]. Ook heeft Chili een [[grondwet]], waarvan de huidige versie uit 1980 komt. Sinds 2021 wordt er gewerkt aan een nieuwe grondwet, als gevolgd van de protesten in 2019 en 2020. Chili heeft een president als staatshoofd. De huidige president van Chili is [[Sebastián Piñera]]. De president is zowel het staatshoofd als het hoofd van de regering (vergelijkbaar met de Verenigde Staten). Een president wordt om de vier jaar gekozen middels rechtstreekse verkiezingen. Een president mag zich herkiesbaar stellen, maar niet gelijk nadat zijn termijn is afgelopen. Een president kan dus meerdere termijnen hebben, maar deze kunnen nooit aaneengesloten zijn. De president wordt bijgestaan door verschillende ministeries.
   
−
[[Bestand:BCNChile_CuentaPublica_20120521_F056-O.jpg|left|300px|thumb|De vergaderzaal van de Kamer van Afgevaardigden]]
 +
[[Bestand:BCNChile_CuentaPublica_20120521_F056-O.jpg|left|300px|miniatuur|De vergaderzaal van de Kamer van Afgevaardigden]]
 
Het parlement van Chili wordt het [[Nationaal Congres van Chili|Nationaal Congres]] genoemd. Het parlement bestaat uit twee kamers. Dit zijn:
  
Het parlement van Chili wordt het [[Nationaal Congres van Chili|Nationaal Congres]] genoemd. Het parlement bestaat uit twee kamers. Dit zijn:
 
* De [[Kamer van Afgevaardigden (Chili)|Kamer van Afgevaardigden]] bestaande uit 155 leden. Deze leden wordt rechtstreeks gekozen via een [[districtenstelsel]]. Dit betekent dat Chili verdeeld is in districten en ieder district heeft één lid. De bewoners van dat district kiezen de vertegenwoordiger van dat district. Een afgevaardigde moet minstens 21 jaar oud zijn, minstens een diploma voor de middelbare school hebben en minstens 2 jaar in zijn kiesdistrict wonen. De Kamer van Afgevaardigden bevindt zich overigens niet in Santiago, maar in Valparaíso (sinds 1990).
 
* De [[Kamer van Afgevaardigden (Chili)|Kamer van Afgevaardigden]] bestaande uit 155 leden. Deze leden wordt rechtstreeks gekozen via een [[districtenstelsel]]. Dit betekent dat Chili verdeeld is in districten en ieder district heeft één lid. De bewoners van dat district kiezen de vertegenwoordiger van dat district. Een afgevaardigde moet minstens 21 jaar oud zijn, minstens een diploma voor de middelbare school hebben en minstens 2 jaar in zijn kiesdistrict wonen. De Kamer van Afgevaardigden bevindt zich overigens niet in Santiago, maar in Valparaíso (sinds 1990).
Regel 164: Regel 166:
   
 
===Bestuurlijke indeling===
  
===Bestuurlijke indeling===
−
[[Bestand:Chile_(+Antarctica_&_Islands),_administrative_divisions_-_es_-_colored_2018.svg|right|250px|thumb|Een kaart van de regio's van Chili]]
 +
[[Bestand:Chile_(+Antarctica_&_Islands),_administrative_divisions_-_es_-_colored_2018.svg|right|250px|miniatuur|Een kaart van de regio's van Chili]]
 
Chili bestaat uit zestien regio's, waaronder het hoofdstedelijk district. Deze zestien regio's zijn:
  
Chili bestaat uit zestien regio's, waaronder het hoofdstedelijk district. Deze zestien regio's zijn:
 
* [[Antofagasta (regio)|Antofagasta]]
  
* [[Antofagasta (regio)|Antofagasta]]
Regel 185: Regel 187:
   
 
===Internationale politiek===
  
===Internationale politiek===
−
[[File:Joe_and_Jill_Biden_visit_Chile_(2014-03)_05.jpg|left|300px|thumb|President [[Sebastián Piñera]] met de Amerikaanse president [[Joe Biden]]]]
 +
[[Bestand:Joe_and_Jill_Biden_visit_Chile_(2014-03)_05.jpg|left|300px|miniatuur|President [[Sebastián Piñera]] met de Amerikaanse president [[Joe Biden]]]]
−
Chili is lid van verschillende internationale organisaties, waaronder de [[Verenigde Naties]] en de [[APEC]]. Chili is ook een kandidaat-lidstaat van de [[Mercosur]], een vrijhandelszone tussen [[Argentinië]], [[Brazilië]], [[Uruguay]] en [[Paraguay]]. Hoewel Chili geen lid is van deze organisatie, zijn er verdragen tussen Chili en de Mercosur voor een bepaalde vorm vrijhandel. Ook kunnen Chilenen werken in en reizen door de landen van de Mercosur zonder visum en omgekeerd. Chili heeft voor de rest goede banden met de landen in Latijns-Amerika, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en veel Europese landen. Chili heeft echter een conflict met [[Bolivia]]. Bolivia wil dat Chili het land toegang geeft tot de Grote Oceaan en claimt het gebied dat veroverd werd tijdens de [[Salpeteroorlog]] terug. Hierdoor heeft Chili een grensconflict met Bolivia. Dit grensconflict ging zo ver dat het [[Internationaal Gerechtshof]] moest ingrijpen. Deze oordeelde dat Chili gelijk had, hoewel Bolivia de claim niet heeft neergelegd.
+
Chili is lid van verschillende internationale organisaties, waaronder de [[Verenigde Naties]] en de [[APEC]]. Chili is ook een kandidaat-lidstaat van de [[Mercosur (zone)|Mercosur]], een vrijhandelszone tussen [[Argentinië]], [[Brazilië]], [[Uruguay]] en [[Paraguay]]. Hoewel Chili geen lid is van deze organisatie, zijn er verdragen tussen Chili en de Mercosur voor een bepaalde vorm vrijhandel. Ook kunnen Chilenen werken in en reizen door de landen van de Mercosur zonder visum en omgekeerd. Chili heeft voor de rest goede banden met de landen in Latijns-Amerika, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en veel Europese landen. Chili heeft echter een conflict met [[Bolivia]]. Bolivia wil dat Chili het land toegang geeft tot de Grote Oceaan en claimt het gebied dat veroverd werd tijdens de [[Salpeteroorlog]] terug. Hierdoor heeft Chili een grensconflict met Bolivia. Dit grensconflict ging zo ver dat het [[Internationaal Gerechtshof]] moest ingrijpen. Deze oordeelde dat Chili gelijk had, hoewel Bolivia de claim niet heeft neergelegd.
   
 
Chili had ook een conflict met Peru over de grenzen op zee, maar deze is inmiddels opgelost. Met Argentinië was er een conflict over een paar eilanden, wat ook inmiddels is opgelost.
  
Chili had ook een conflict met Peru over de grenzen op zee, maar deze is inmiddels opgelost. Met Argentinië was er een conflict over een paar eilanden, wat ook inmiddels is opgelost.
   
 
==Economie==
  
==Economie==
−
[[File:Chileanwine.jpg|right|300px|thumb|Op het gebied van [[wijn]] is Chili de op vier na grootste exporteur]]
 +
[[Bestand:Chileanwine.jpg|right|300px|miniatuur|Op het gebied van [[wijn]] is Chili de op vier na grootste exporteur]]
−
In Chili betaalt men met de [[Chileense peso]]. Chili is een van de rijkste en economische stabiele landen in Zuid-Amerika. Chili heeft in vergelijking met andere Latijns-Amerikaanse landen veel economische vrijheid en weinig [[corruptie]]. Sinds de jaren 80 heeft het land te maken met economische groei en daalt de armoede in het land. Toch heeft Chili ook te maken met grote economische ongelijkheid. Chili beschikt over veel grondstoffen, zoals [[koper]] en [[lithium]]. Door de verschillende klimaten in Chili kunnen er ook veel gewassen groeien. De grootste landbouwsectoren zijn de [[bosbouw]] en de [[visserij]], maar ook de [[veeteelt]] en de [[akkerbouw]] zijn belangrijk. In Chili worden o.a. [[druif|druiven]], [[appel]]s, [[peer|peren]], [[maïs]], [[ui]]en, [[graan]], [[perzik]]en, [[asperge]]s, [[knoflook]] en [[boon|bonen]] verbouwd. Ook is de productie van [[wol]] belangrijk. De inwoners werken echter in de dienstensector. Vooral de financiële sector, de handelssector en het toerisme zijn belangrijk.
+
In Chili betaalt men met de [[Chileense peso]]. Chili is een van de rijkste en economische stabiele landen in Zuid-Amerika. Chili heeft in vergelijking met andere Latijns-Amerikaanse landen veel economische vrijheid en weinig [[corruptie]]. Sinds de jaren 80 heeft het land te maken met economische groei en daalt de armoede in het land. Toch heeft Chili ook te maken met grote economische ongelijkheid. Chili beschikt over veel grondstoffen, zoals [[Koper (element)|koper]] en [[lithium]]. Door de verschillende klimaten in Chili kunnen er ook veel gewassen groeien. De grootste landbouwsectoren zijn de [[bosbouw]] en de [[visserij]], maar ook de [[veeteelt]] en de [[akkerbouw]] zijn belangrijk. In Chili worden o.a. [[druif|druiven]], [[appel]]s, [[peer (vrucht)|peren]], [[maïs]], [[ui]]en, [[graan]], [[perzik]]en, [[asperge]]s, [[knoflook]] en [[boon|bonen]] verbouwd. Ook is de productie van [[wol]] belangrijk. De inwoners werken echter in de dienstensector. Vooral de financiële sector, de handelssector en het toerisme zijn belangrijk.
   
 
Chili heeft met veel verschillende landen [[vrijhandel]]sverdragen, zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Nieuw-Zeeland, de landen van de Europese Unie en Mexico. Belangrijke exportproducten voor Chili zijn [[wijn]], druiven, koper, chemicaliën, vis, hout en goud. De belangrijke exportpartners van Chili zijn China, Japan, de Verenigde Staten, Brazilië en Zuid-Korea. De belangrijke importpartners zijn China, de Verenigde Staten, Brazilië, Argentinië en Duitsland. Qua import zijn vooral aardolie, machines, plastic, rubber, staal en aardgas belangrijk.
 
Chili heeft met veel verschillende landen [[vrijhandel]]sverdragen, zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Nieuw-Zeeland, de landen van de Europese Unie en Mexico. Belangrijke exportproducten voor Chili zijn [[wijn]], druiven, koper, chemicaliën, vis, hout en goud. De belangrijke exportpartners van Chili zijn China, Japan, de Verenigde Staten, Brazilië en Zuid-Korea. De belangrijke importpartners zijn China, de Verenigde Staten, Brazilië, Argentinië en Duitsland. Qua import zijn vooral aardolie, machines, plastic, rubber, staal en aardgas belangrijk.
   
 
{{Navigatie landen Zuid-Amerika}}
  
{{Navigatie landen Zuid-Amerika}}
−  
−
[[Categorie:Landen]]
  
 
[[Categorie:Landen van Zuid-Amerika]]
  
[[Categorie:Landen van Zuid-Amerika]]
   

Huidige versie van 2 apr 2024 om 13:20

Republiek Chili
República de Chile

Flag of Chile.svg Coat of arms of Chile.svg Chile (orthographic projection).svg

Hoofdstad Santiago
Aantal inwoners 19.678.363 (2021)
Oppervlakte 756.096 km²
Regeringsvorm Presidentiële republiek
President Sebastián Piñera (sinds 2018)
Godsdienst Christendom (63%)
Geen religie (36%)
Overig (1%)
Taal Spaans (Español)
Munteenheid Chileense peso
Volkslied Himno Nacional
Nationale feestdag 18 september
Landcode CHL
Alle gebieden die tot Chili behoren

Chili (Spaans: Chile), officieel de Republiek Chili, is een land in Zuid-Amerika. Het land ligt in geklemd tussen de Stille Oceaan en het Andesgebergte. Chili grenst aan Peru, Bolivia en voor een heel lang stuk aan Argentinië. De hoofdstad van het land is Santiago.

Chili wordt vaak het "langste land ter wereld" genoemd. Chili is namelijk immens lang en dun. Het is wel 4300 km lang en 756.950 km² groot. Het land strekt zich uit van het midden van Zuid-Amerika tot aan het zuidelijkste puntje, Kaap Hoorn. Daarnaast horen Paaseiland (bekend van de beelden), de Juan Fernández-archipel en de Desventuradaseilanden bij Chili. Ook maakt Chili aanspraak op een gedeelte van Antarctica, maar officieel is dit geen onderdeel van het land zelf.

Het Zuid-Amerikaanse land heeft een lange geschiedenis. In 1818 werd Chili onafhankelijk van Spanje en het voerde gedurende de 19e eeuw drie oorlogen. Chili heeft een lange, democratische traditie, die een aantal keer onderbroken is. Tussen 1973 en 1990 was het land een dictatuur onder leiding van generaal Augusto Pinochet. De enorme lengte van het land zorgt ervoor dat bijna ieder klimaattype in het land voorkomt. Tevens zijn er veel verschillen in landschap, flora en fauna. Ook leven er verschillende bevolkingsgroepen binnen het land samen.

Naam

De geelboegtroepiaal

De naam Chili heeft verschillende oorsprongen. Volgens de Spanjaard Diego de Rosales noemde de Inca's die er leefden een van de valleien "Chili". Deze naam zou afgeleid zijn van de heerser "Tili", de leider van de vallei in de 15e eeuw tijdens de veroveringen door de Spanjaarden. De naam Chili kan tevens uit een andere vallei in Peru afkomstig zijn; waar er een plaatsje was genaamd Chili. Andere theorieën zeggen echter dat Chili komt van een ander woord uit een Indiaanse taal. Chili zou dan Einde van de Aarde of waar het land eindigt betekenen. In andere Indianentalen betekent Chili kou of sneeuw. Overigens kan de naam ook van de menselijke imitatie van de geelboegtroepiaal (een vogel) zijn afgeleid. Deze vogel komt namelijk veel voor in Chili.

De Spaanse conquistadors namen de naam over van de Inca's. Overleden van de eerste ontdekkingstocht in de regio stonden bekend als de mannen van Chili. In het Spaans is dit later veranderd naar Chile, om het internationaal aantrekkelijker te maken. In veel andere talen, waaronder het Engels en Duits is dit overgenomen. Het Nederlands gebruikt de oorspronkelijke naam Chili, net als onder andere het Frans.

Geschiedenis

Resten van bebouwing uit de pre-koloniale periode.

Vroege geschiedenis

De eerste inwoners van Chili trokken zo'n 10.000 jaar geleden naar het gebied. Voor de ontdekking van Chili door de Spanjaarden leefden er vele verschillende volkeren in Chili. Het noorden van Chili was onderdeel van het Incarijk. De Mapuche waren de originele inwoners van centraal en zuidelijk Chili. Het grondgebied van het huidige Chili werd bewoond door verschillende Indianenstammen zoals de Aymara in het noorden, Mapuche in het midden en de Yagán en Kawésqar (ook Alacaluf genoemd) in het zuiden. De Incakeizer Wayna Qhapaq veroverde tussen 1493 en 1527 een groot deel van het noorden van Chili, tot aan de Maule rivier. Daar stuitten de Inca's op hevig verzet van de Mapuche stammen.

Kolonie van Spanje

De bovenklasse in Chili tijdens de koloniale periode

De eerste European die Chili zag was Ferdinand Magellaan, toen hij via de Straat Magellaan naar Azië voer, in 1520. Toch ging hij niet aan land en de ontdekking van Chili wordt daardoor toegeschreven aan Diego de Almagro in 1535. De Almagro ging op zoek naar goud en zilver in Chili, maar kon dit niet vinden. Hierdoor dacht hij dat Chili arm was en ging in plaats daarvan naar Peru. Hierna was er weinig interesse om Chili verder te ontdekken, maar Pedro de Valdivia had andere plannen. Hij zette een leger op en voer naar Chili, waar hij een kolonie Santiago stichtte in 1541. Hoewel Chili geen goud had, was de grond erg vruchtbaar en stichtte men plantages. De Mapuche vochten tegen de kolonisten. Hoewel de kolonisten in het gebied bleven, zijn de Mapuche nooit verslagen geweest.

Chili werd in die tijd bestuurd vanuit het onderkoninkrijk Peru, een kolonie van het Spaanse Rijk. Pas later kwam een speciale commissaris voor Chili, maar toch bleef het officieel onderdeel van het onderkoninkrijk Peru. Chili was een van de armste gebieden in het Spaanse Rijk en pas in de 18e eeuw begon de Chileense economie te groeien.

Onafhankelijkheid en 19e eeuw

De Salpeteroorlog

In veel Spaanse koloniën ontstonden in de 18e eeuw bewegingen voor onafhankelijkheid. Door de oorlogen tegen Napoleon Bonaparte was Spanje te druk met de situatie in Europa. Veel Spaanse koloniën, waaronder Chili, verklaarden zich hierop onafhankelijk. Chili verklaarde zich in 1810 onafhankelijk, maar veel mensen waren ook tegenstander van de onafhankelijkheid. Bernardo O'Higgins en José Miguel Carrera waren de grootste voorstanders van de onafhankelijkheid. Tussen de voor- en tegenstanders van de onafhankelijkheid brak de Chileense Onafhankelijkheidsoorlog uit. De onafhankelijkheid was niet makkelijk. Na de slag bij Rancagua in 1814 moesten O'Higgins en Carrera vluchtten naar Argentinië. Hier wisten ze steun te krijgen van de Argentijnse revolutionair José de San Martín. Het Argentijnse leger viel Chili binnen en Chili werd onafhankelijk in 1818. Spanje erkende dit echter pas in 1840. O'Higgins werd de leider van Chili en zorgde dat er een grondwet kwam. O'Higgins was erg liberaal, waardoor hij in 1823 werd afgezet door de conservatieven en moest vluchtten naar Peru. De conservatieven zouden het land tot aan 1861 leidden.

Tussen 1879 en 1884 was Chili is oorlog met Bolivia en Peru over de salpetervelden in het noorden. Deze lagen op de grenzen van de drie landen. Chili wint deze oorlog, waardoor het grondgebied van Bolivia en Peru inneemt. Bolivia raakt hierdoor zijn toegang tot de zee kwijt. Ook voerde Chili oorlog met de Mapuche in het zuiden, waardoor Chili ook een heel stuk naar het zuiden uitbreidde. Chili had aanvankelijk weinig conflicten en was erg stabiel. De Chileense Burgeroorlog van 1891 maakte hier een einde aan. Door de grote ongelijkheid zijn er veel protesten van mijnwerkers.

20e eeuw

Augusto Pinochet

Vooral veel rijke Chilenen en buitenlandse (voornamelijk Amerikaanse) bedrijven waren erg machtig. Hierdoor waren weinig rechten voor werknemers. De midden- en lagere klassen kozen vervolgens Arturo Alessandri tot president in 1920. In deze tijd werden ook marxistische partijen erg populair. Alessandri werd omvergeworpen in een staatsgreep door Luis Altamirano, die tot 1932 aan de macht bleef. Pas hierna werd de democratie in het land hersteld. In 1970 wordt Salvador Allende tot president geworden, de eerste gekozen marxistische president. Allendes belangrijkste punt was het nationaliseren van de mijnbouw. De lokale bevolking profiteerde nauwelijks van de opbrengsten van deze industrie. De Amerikanen probeerden vervolgens Allende omver te werpen. In 1973 vond er een staatsgreep plaats, die door de Amerikanen gesteund werden. Allende pleegde hierbij zelfmoord en Augusto Pinochet werd president.

Pinochet zou Chili 17 jaar lang als dictatuur besturen. In zijn dictatuur werden veel mensen vermoord, mishandeld en raakten vermist. Pinochet had de zogeheten "caravan van de dood" en mensen werden boven zee uit vliegtuigen gegooid. De Chileense overheid erkent dat er ruim 40.000 mensen de dood vonden tijdens de dictatuur van Pinochet. Daarnaast ontvluchtten veel Chilenen Chili en zijn er nog steeds veel mensen vermist. Na 17 jaar werd in 1990 een nieuwe grondwet aangenomen, die door Pinochet zelf gemaakt werd. Pinochet leefde na zijn dictatuur nog 16 jaar, maar werd nooit veroordeeld of gearresteerd.

Hedendaagse geschiedenis

Protesten in 2019

Sinds 1990 is er weer democratie in Chili. De economie van Chili groeide in deze periode erg, waardoor het het stabielste en rijkste land van Latijns-Amerika werd. In 2006 koos de bevolking haar eerste vrouwelijke president, Michelle Bachelet Jeria. In 2010 werd Chili opgeschrikt door een grote aardbeving, gevolgd door een tsunami. Hierbij kwamen 500 mensen om het leven en 1 miljoen mensen verloren hun huis. Later dat jaar raakt 33 mijnwerkers gevangen na een instorting in een mijn. Deze 33 mijnwerkers werden bevrijd en de bevrijding werd over de gehele wereld gevolgd.

In 2019 braken er landelijke protesten in Chili uit nadat de prijs voor kaartjes voor de metro in Santiago werd verhoogd. De protesten gingen eerst hierover, maar gingen later over de kosten voor levensonderhoud en economische ongelijkheid. In de Chileense grondwet uit 1990 werd besloten dat het bedrijfsleven de grootste rol speelt en de overheid heel weinig doet. De protestanten eisten een grotere rol voor de overheid. In 2020 hield de regering een referendum voor een nieuwe grondwet, wat door de Chilenen werd aangenomen. Sinds april 2021 wordt er gewerkt aan een nieuwe grondwet.

Geografie

Landschap

De Osorno-vulkaan

In het westen en zuiden grenst het land aan de Grote Oceaan. Aan de noordgrens ligt de Atacama, de droogste woestijn ter wereld. In het oosten rijst het reusachtige gebergte van de Andes op. In deze Andes bevindt zich de Aconcagua, met 6.962 meter de hoogste berg van Amerika. Tussen de bergen en de kust liggen de centrale valleien van Chili, hier wonen de meeste mensen. In het zuiden lopen de gebergtes over in fjorden en eilanden en zijn er grote ijsvlaktes. Hier zijn ook een van de grootste zoetwaterreserves ter wereld. Chili heeft een van de meest gevarieerde landschapsvormen Chili bestuurt verder drie eilanden(groepen) in de Grote Oceaan, de Desventuradaseilanden, de Juan Fernández-archipel en Paaseiland.

Klimaat

De enorme lengte van Chili kent het land een groot aantal klimaat zones. Van noord naar zuid zijn de volgende klimaatzones te onderscheiden:

Het woestijnklimaat overheerst het noorden van Chili. Het hooggebergte-woestijnklimaat overheerst de Altiplano. Het halfwoestijnklimaat overheerst het Kleine Noorden. Het mediterraan klimaat overheerst Midden-Chili tot aan de Bío Bío rivier. Het gematigd regenklimaat overheerst in de Araucanía en het merengebied. Het maritiem klimaat overheerst op de eilanden langs de kust en een zone vlak langs de kust. Het hooggebergteklimaat overheerst de Patagonische Andes. Het continentaal steppeklimaat overheerst op de Patagonische vlaktes. Op Paaseiland heerst een subtropisch klimaat met het hele jaar door regen (ca. 1150 mm), en een gemiddelde jaartemperatuur van iets meer dan 20 °C. De Juan Fernandez-eilanden hebben een mediterraan klimaat met vooral in de winter regen (ca. 900 mm op jaarbasis), en een gemiddelde jaartemperatuur van 14 °C.

Grote steden

10 grootste steden van Colombia

J25 311 Cerro San Cristóbal, Richtung Andenkette.jpg
Santiago
Castillo Wulff1.JPG
Viña del Mar

 Nummer Stad Inwoners

Antofagasta bord galleryfull.jpg
Antofagasta
Cerro Concepcion.jpg
Valparaíso

1 Santiago 4.657.000
2 Puente Alto 492.603
3 Maipú 463.103
4 La Florida 365.563
5 Viña del Mar 286.931
6 Antofagasta 285.255
7 Valparaíso 263.499
8 Las Condes 249.893
9 San Bernardo 237.708
10 Temuco 227.086

Bevolking

Bevolkingsgroepen

Een Chileense vlaggenparade

In Chili wonen ongeveer 17,5 miljoen inwoners. Het aantal inwoners van het land groeit nog steeds, maar de groei neemt sinds de jaren 90 af. Dit komt doordat het geboortecijfer aan het zakken is. Men verwacht dat tegen 2050 Chili zo'n 20,2 miljoen inwoners heeft. 85% van de inwoners woont in steden en 40% woont in de regio Santiago. Dit betekent dat in en rondom Santiago maar liefst 5,6 miljoen mensen wonen. De meeste Chilenen zijn afstammelingen van de Europese immigranten; 52,7% van de Chilenen is blank. 39,3% van de Chilenen is mestizo, de afstammelingen van Europese immigranten en inheemse inwoners. 8% bestaat uit inheemse inwoners, waarvan de Mapuche de grootste groep zijn. In Chili wonen 1,5 miljoen immigranten uit andere Latijns-Amerikaanse landen, waaronder Argentinië, Venezuela, Bolivia, Peru, Haïti en Colombia. De meeste Europese immigranten komen uit Spanje, Duitsland, Frankrijk, Kroatië en het Verenigd Koninkrijk.

De rechten van de inheemse Chilenen, zoals de Mapuche, Quechua en Aymara, zijn over het algemeen slecht. Sinds 1989 zijn de groepen erkent en sinds 2009 is er verbetering. In de nieuwe grondwet van Chili komt een verbetering van de rechten van deze groepen. In Chili is er ook een Arabische en Aziatische minderheid. Er is ook een Polynesische minderheid op Paaseiland.

Talen

Een bord in het Mapuche

De officiële taal van Chili is het Spaans. Chili heeft een eigen dialect van het Spaans, dat erg verschillend is van andere dialecten. Zo wordt het einde van woorden vaak niet uitgesproken en bepaalde letters worden zachter uitgesproken. Daarnaast zijn er ook grote verschillen per regio en tussen de verschillende steden. Ook zijn veel leenwoorden over genomen van het Argentijnse dialect en de inheemse talen van Chili. Het grootste gedeelte van de inwoners spreekt Spaans. Daarnaast worden er in Chili nog zes inheemse talen erkent. Dit zijn Mapuche, Quechua, Aymara, Kawésqar, Rapa Nui (op Paaseiland) en Yámana. De inwoners worden door de inheemse inwoners van Chili gesproken en het aantal mensen dat het spreekt is erg gering. De talen worden daarom met uit sterven bedreigd. Het Mapuche wordt door 114.000 mensen gesproken, Quechua door 8.200 mensen, Rapa Nui door ongeveer 1.000 mensen, Aymara door 935 mensen, Kawéspar door 7 mensen en er slechts één spreker van het Yámana in leven. Van de laatste twee talen wordt daarom verwacht dat ze zelf zullen uitsterven.

Daarnaast zijn er 20.000 mensen die Duits spreken. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisden veel Duitsers naar Chili, waaronder een groot aantal nazi's. Het aantal Duits-sprekers neemt tegenwoordig af, mede doordat hun nakomelingen het Spaans als moedertaal hebben. Chili is van de landen met het grootste aantal Engels-sprekers in Zuid-Amerika. Engels wordt op scholen onderwezen en vooral de hogeropgeleide Chilenen kunnen Engels.

Religie

Een van de kerken van Chiloé

Chili geldt er godsdienstvrijheid, wat betekent dat iedereen mag geloven wat hij/zij wil. De grootste religie van Chili is de Rooms-Katholieke Kerk, wat aangehangen wordt door 45% van de bevolking. De Rooms-Katholieke Kerk speelt een grote rol in de Chileense samenleving en heeft ook invloed op de Chileense cultuur. De kerk is naar Latijns-Amerika gebracht door de Spanjaarden tijdens de kolonisatie. Daarnaast hangt 15% van de bevolking het protestantisme aan. De grootste protestantse stromingen zijn het lutheranisme, de Anglicaanse Kerk en het presbytarisme. Ook zijn er kleinere christelijke stromingen, zoals de mormonen en de Jehova's getuigen. 36% van de bevolking hangt geen religie aan of is ongelovig. De overige 4% van de bevolking hangt een ander geloof aan. Voorbeelden zijn het jodendom, het hindoeïsme, de islam, het baháʼí-geloof en het boeddhisme.

Onderwijs

De universiteit van Santiago
De moai op Paaseiland

In Chili zijn kinderen tussen de 5 en 17 jaar leerplichtig. Tussen de 5 en 6 jaar gaan zij naar de kleuterschool, tussen de 6 en 13 jaar naar de basisschool en tussen de 13 en 17 jaar naar de middelbare school. De middelbare school bestaat uit een onderbouw en een bovenbouw. In de onderbouw krijgen alle leerlingen hetzelfde onderwijs, terwijl ze in de bovenbouw een richting moeten kiezen. De richtingen waaruit men kan kiezen zijn techniek, maatschappij en kunst. Aan het einde van de middelbare school behalen leerlingen een diploma, waarmee ze naar het hoger onderwijs kunnen. Dit bestaat uit hogescholen en universiteiten.

Het onderwijs van Chili bestaat grotendeels uit privéscholen en gedeeltelijke privéscholen. Gedeeltelijke privéscholen kregen geld van de overheid, maar de ouders van de leerlingen moeten ook entreegeld betalen. Privéscholen krijgen geen geld van de overheid, waardoor de ouders van de leerlingen nog meer geld moeten betalen. Er zijn overigens nog publieke scholen (colegios municipales), die men vooral in de steden vind. Deze zijn volledig gratis, maar het onderwijs is er erg slecht. Vooral armere leerlingen gaan naar deze scholen.

Chileense cultuur

Werelderfgoed

De volgende werelderfgoederen bevinden zich in Chili:

Culinair

Een voorbeeld van asado

De Chileense keuken is een combinatie van de Spaanse keuken met lokale gerechten. Ook zijn er invloeden uit Frankrijk, Duitsland en Italië. De Chileense keuken verschilt per regio. Belangrijke gerechten zijn:

  • Asado: een bepaalde techniek, die gebruikt wordt tijdens het barbecueën. Asado bestaat veelal uit verschillende soorten vlees en worst.
  • Cazuela: een stoofpot gemaakt van kip, vlees en verschillende groenten.
  • Humita: maïs dat tot een soort van pasta is gemaakt en langzaam gestoomd is in water.
  • Pastel de choclo: een soort van chocoladetaart
  • Curanto: vis, vlees, groenten en aardappels, die klaargemaakt worden boven een gat in de grond.
  • Sopaipilla's: gefrituurd gebak.

Op Paaseiland is ceviche nog een bekend gerecht.

Sport

Estadio Nacional de Chile

Net als veel Zuid-Amerikaanse landen is het voetbal de populairste sport in Chili. Het land hield in 1962 het wereldkampioenschap voetbal, waar het Chileense team als derde eindigde. Chili won twee keer de Copa América, zowel in 2015 als in 2016. De nationale competitie van Chili wordt de Chilean Primera División. Belangrijke voetbalteams zijn Colo-Colo en Club Universidad de Chile. Een andere populaire sport is tennis, waar Chili ook erg goed in is. In de landelijke regio's van Chili is rodeo een belangrijke sport en is ook tot de nationale sport van Chili verklaard. In de regio's waar de Mapuche wonen wordt nog aan chueca gedaan, een soort van hockey. In de zuidelijke en bergachtige regio's wordt nog aan skiën en snowboarden gedaan.

Media

De belangrijkste kranten van Chili zijn El Mercurio, La Tercera, La Segunda en Diario Financiero. Ook zijn er een hoog lokale kranten. De belangrijkste televisiezenders van Chili zijn TV+, Chilévision en Canal 13.

Politiek

Staatsinrichting

Chili is een republiek en een democratie. Ook heeft Chili een grondwet, waarvan de huidige versie uit 1980 komt. Sinds 2021 wordt er gewerkt aan een nieuwe grondwet, als gevolgd van de protesten in 2019 en 2020. Chili heeft een president als staatshoofd. De huidige president van Chili is Sebastián Piñera. De president is zowel het staatshoofd als het hoofd van de regering (vergelijkbaar met de Verenigde Staten). Een president wordt om de vier jaar gekozen middels rechtstreekse verkiezingen. Een president mag zich herkiesbaar stellen, maar niet gelijk nadat zijn termijn is afgelopen. Een president kan dus meerdere termijnen hebben, maar deze kunnen nooit aaneengesloten zijn. De president wordt bijgestaan door verschillende ministeries.

De vergaderzaal van de Kamer van Afgevaardigden

Het parlement van Chili wordt het Nationaal Congres genoemd. Het parlement bestaat uit twee kamers. Dit zijn:

  • De Kamer van Afgevaardigden bestaande uit 155 leden. Deze leden wordt rechtstreeks gekozen via een districtenstelsel. Dit betekent dat Chili verdeeld is in districten en ieder district heeft één lid. De bewoners van dat district kiezen de vertegenwoordiger van dat district. Een afgevaardigde moet minstens 21 jaar oud zijn, minstens een diploma voor de middelbare school hebben en minstens 2 jaar in zijn kiesdistrict wonen. De Kamer van Afgevaardigden bevindt zich overigens niet in Santiago, maar in Valparaíso (sinds 1990).
  • De Senaat bestaande uit 43 leden. Deze senatoren dienen acht jaar. Om de vier jaar wordt de helft van de Senaat vervangen. Een senator moet minstens 35 jaar oud zijn en de middelbare school hebben afgesloten.

Chili heeft verschillende politieke partijen. Deze politieke partijen zijn vaak verenigd in allianties; groepen van politieke partijen met ongeveer dezelfde ideeën en opvattingen. De twee grootste allianties zijn het centrumrechtse Chile Vamos en het centrumlinkse Unidad Constituyente.

Bestuurlijke indeling

Een kaart van de regio's van Chili

Chili bestaat uit zestien regio's, waaronder het hoofdstedelijk district. Deze zestien regio's zijn:

Deze bestaan elk uit meerdere provincies, 51 in totaal. De provincies zijn op hun beurt ingedeeld in gemeenten, 346 voor heel Chili. Paaseiland, het Juan Fernández-archipel en de Desventuradaseilanden vallen onder de provincie Valparaíso. Paaseiland is een provincie binnen die regio, terwijl het Juan Fernández-archipel (inclusief de Desventuradaseilanden) de status van gemeente hebben. De Chileense claim op Antarctica, genaamd Antártica, valt onder de provincie Magallanes y la Antártica Chilena.

Internationale politiek

President Sebastián Piñera met de Amerikaanse president Joe Biden

Chili is lid van verschillende internationale organisaties, waaronder de Verenigde Naties en de APEC. Chili is ook een kandidaat-lidstaat van de Mercosur, een vrijhandelszone tussen Argentinië, Brazilië, Uruguay en Paraguay. Hoewel Chili geen lid is van deze organisatie, zijn er verdragen tussen Chili en de Mercosur voor een bepaalde vorm vrijhandel. Ook kunnen Chilenen werken in en reizen door de landen van de Mercosur zonder visum en omgekeerd. Chili heeft voor de rest goede banden met de landen in Latijns-Amerika, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en veel Europese landen. Chili heeft echter een conflict met Bolivia. Bolivia wil dat Chili het land toegang geeft tot de Grote Oceaan en claimt het gebied dat veroverd werd tijdens de Salpeteroorlog terug. Hierdoor heeft Chili een grensconflict met Bolivia. Dit grensconflict ging zo ver dat het Internationaal Gerechtshof moest ingrijpen. Deze oordeelde dat Chili gelijk had, hoewel Bolivia de claim niet heeft neergelegd.

Chili had ook een conflict met Peru over de grenzen op zee, maar deze is inmiddels opgelost. Met Argentinië was er een conflict over een paar eilanden, wat ook inmiddels is opgelost.

Economie

Op het gebied van wijn is Chili de op vier na grootste exporteur

In Chili betaalt men met de Chileense peso. Chili is een van de rijkste en economische stabiele landen in Zuid-Amerika. Chili heeft in vergelijking met andere Latijns-Amerikaanse landen veel economische vrijheid en weinig corruptie. Sinds de jaren 80 heeft het land te maken met economische groei en daalt de armoede in het land. Toch heeft Chili ook te maken met grote economische ongelijkheid. Chili beschikt over veel grondstoffen, zoals koper en lithium. Door de verschillende klimaten in Chili kunnen er ook veel gewassen groeien. De grootste landbouwsectoren zijn de bosbouw en de visserij, maar ook de veeteelt en de akkerbouw zijn belangrijk. In Chili worden o.a. druiven, appels, peren, maïs, uien, graan, perziken, asperges, knoflook en bonen verbouwd. Ook is de productie van wol belangrijk. De inwoners werken echter in de dienstensector. Vooral de financiële sector, de handelssector en het toerisme zijn belangrijk.

Chili heeft met veel verschillende landen vrijhandelsverdragen, zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Nieuw-Zeeland, de landen van de Europese Unie en Mexico. Belangrijke exportproducten voor Chili zijn wijn, druiven, koper, chemicaliën, vis, hout en goud. De belangrijke exportpartners van Chili zijn China, Japan, de Verenigde Staten, Brazilië en Zuid-Korea. De belangrijke importpartners zijn China, de Verenigde Staten, Brazilië, Argentinië en Duitsland. Qua import zijn vooral aardolie, machines, plastic, rubber, staal en aardgas belangrijk.


Landen en afhankelijke gebieden in Zuid-Amerika LocationSouthAmerica.png
Argentinië · Bolivia · Brazilië · Chili · Colombia · Ecuador · Guyana · Paraguay · Peru · Suriname · Uruguay · Venezuela

Afhankelijke gebieden: Falklandeilanden · Frans-Guyana · Zuid-Georgia en de Zuidelijke Sandwicheilanden

Afkomstig van Wikikids , de interactieve Nederlandstalige Internet-encyclopedie voor en door kinderen. "https://wikikids.nl/index.php?title=Chili&oldid=850502"