Chili

Werk in uitvoering!
Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog gewerkt.
Belangrijk: Laat dit sjabloon niet langer staan dan nodig is, anders ontmoedig je anderen om het artikel te verbeteren.
De maximale houdbaarheid van dit sjabloon is twee weken na de laatste bewerking aan het artikel.
Kijk in de geschiedenis of je het artikel kunt bewerken zonder een bewerkingsconflict te veroorzaken.

Dit artikel is nog niet af.

Republiek Chili República de Chile
Hoofdstad	Santiago
Aantal inwoners	19.678.363 (2021)
Oppervlakte	756.096 km²
Regeringsvorm	Presidentiële republiek
President	Sebastián Piñera (sinds 2018)
Godsdienst	Christendom (63%) Geen religie (36%) Overig (1%)
Taal	Spaans (Español)
Munteenheid	Chileense peso
Volkslied	Himno Nacional
Nationale feestdag	18 september
Landcode	CHL

Alle gebieden die tot Chili behoren

Chili (Spaans: Chile), officieel de Republiek Chili, is een land in Zuid-Amerika. Het land ligt in geklemd tussen de Stille Oceaan en het Andesgebergte. Chili grenst aan Peru, Bolivia en voor een heel lang stuk aan Argentinië. De hoofdstad van het land is Santiago.

Chili wordt vaak het "langste land ter wereld" genoemd. Chili is namelijk immens lang en dun. Het land strekt zich uit van het midden van Zuid-Amerika tot aan het zuidelijkste puntje, Kaap Hoorn. Daarnaast horen Paaseiland (bekend van de beelden), de Juan Fernández-archipel en de Desventuradaseilanden bij Chili. Ook maakt Chili aanspraak op een gedeelte van Antarctica, maar officieel is dit geen onderdeel van het land zelf.

Het Zuid-Amerikaanse land heeft een lange geschiedenis. In 1818 werd Chili onafhankelijk van Spanje en het voerde gedurende de 19e eeuw drie oorlogen. Chili heeft een lange, democratische traditie, die een aantal keer onderbroken is. Tussen 1973 en 1990 was het land een dictatuur onder leiding van generaal Augusto Pinochet. De enorme lengte van het land zorgt ervoor dat bijna ieder klimaattype in het land voorkomt. Tevens zijn er veel verschillen in landschap, flora en fauna. Ook leven er verschillende bevolkingsgroepen binnen het land samen.

Naam

De geelboegtroepiaal

De naam Chili heeft verschillende oorsprongen. Volgens de Spanjaard Diego de Rosales noemde de Inca's die er leefden een van de valleien "Chili". Deze naam zou afgeleid zijn van de heerser "Tili", de leider van de vallei in de 15e eeuw tijdens de veroveringen door de Spanjaarden. De naam Chili kan tevens uit een andere vallei in Peru afkomstig zijn; waar er een plaatsje was genaamd Chili. Andere theorieën zeggen echter dat Chili komt van een ander woord uit een Indiaanse taal. Chili zou dan Einde van de Aarde of waar het land eindigt betekenen. In andere Indianentalen betekent Chili kou of sneeuw. Overigens kan de naam ook van de menselijke imitatie van de geelboegtroepiaal (een vogel) zijn afgeleid. Deze vogel komt namelijk veel voor in Chili.

De Spaanse conquistadors namen de naam over van de Inca's. Overleden van de eerste ontdekkingstocht in de regio stonden bekend als de mannen van Chili. In het Spaans is dit later veranderd naar Chile, om het internationaal aantrekkelijker te maken. In veel andere talen, waaronder het Engels en Duits is dit overgenomen. Het Nederlands gebruikt de oorspronkelijke naam Chili, net als onder andere het Frans.

Geschiedenis

Resten van bebouwing uit de pre-koloniale periode.

Vroege geschiedenis

De eerste inwoners van Chili trokken zo'n 10.000 jaar geleden naar het gebied. Voor de ontdekking van Chili door de Spanjaarden leefden er vele verschillende volkeren in Chili. Het noorden van Chili was onderdeel van het Incarijk. De Mapuche waren de originele inwoners van centraal en zuidelijk Chili. Het grondgebied van het huidige Chili werd bewoond door verschillende Indianenstammen zoals de Aymara in het noorden, Mapuche in het midden en de Yagán en Kawésqar (ook Alacaluf genoemd) in het zuiden. De Incakeizer Wayna Qhapaq veroverde tussen 1493 en 1527 een groot deel van het noorden van Chili, tot aan de Maule rivier. Daar stuitten de Inca's op hevig verzet van de Mapuche stammen.

Kolonie van Spanje

De bovenklasse in Chili tijdens de koloniale periode

De eerste European die Chili zag was Ferdinand Magellaan, toen hij via de Straat Magellaan naar Azië voer, in 1520. Toch ging hij niet aan land en de ontdekking van Chili wordt daardoor toegeschreven aan Diego de Almagro in 1535. De Almagro ging op zoek naar goud en zilver in Chili, maar kon dit niet vinden. Hierdoor dacht hij dat Chili arm was en ging in plaats daarvan naar Peru. Hierna was er weinig interesse om Chili verder te ontdekken, maar Pedro de Valdivia had andere plannen. Hij zette een leger op en voer naar Chili, waar hij een kolonie Santiago stichtte in 1541. Hoewel Chili geen goud had, was de grond erg vruchtbaar en stichtte men plantages. De Mapuche vochten tegen de kolonisten. Hoewel de kolonisten in het gebied bleven, zijn de Mapuche nooit verslagen geweest.

Chili werd in die tijd bestuurd vanuit het onderkoninkrijk Peru, een kolonie van het Spaanse Rijk. Pas later kwam een speciale commissaris voor Chili, maar toch bleef het officieel onderdeel van het onderkoninkrijk Peru. Chili was een van de armste gebieden in het Spaanse Rijk en pas in de 18e eeuw begon de Chileense economie te groeien.

Onafhankelijkheid en 19e eeuw

De Salpeteroorlog

In veel Spaanse koloniën ontstonden in de 18e eeuw bewegingen voor onafhankelijkheid. Door de oorlogen tegen Napoleon Bonaparte was Spanje te druk met de situatie in Europa. Veel Spaanse koloniën, waaronder Chili, verklaarden zich hierop onafhankelijk. Chili verklaarde zich in 1810 onafhankelijk, maar veel mensen waren ook tegenstander van de onafhankelijkheid. Bernardo O'Higgins en José Miguel Carrera waren de grootste voorstanders van de onafhankelijkheid. Tussen de voor- en tegenstanders van de onafhankelijkheid brak de Chileense Onafhankelijkheidsoorlog uit. De onafhankelijkheid was niet makkelijk. Na de slag bij Rancagua in 1814 moesten O'Higgins en Carrera vluchtten naar Argentinië. Hier wisten ze steun te krijgen van de Argentijnse revolutionair José de San Martín. Het Argentijnse leger viel Chili binnen en Chili werd onafhankelijk in 1818. Spanje erkende dit echter pas in 1840. O'Higgins werd de leider van Chili en zorgde dat er een grondwet kwam. O'Higgins was erg liberaal, waardoor hij in 1823 werd afgezet door de conservatieven en moest vluchtten naar Peru. De conservatieven zouden het land tot aan 1861 leidden.

Tussen 1879 en 1884 was Chili is oorlog met Bolivia en Peru over de salpetervelden in het noorden. Deze lagen op de grenzen van de drie landen. Chili wint deze oorlog, waardoor het grondgebied van Bolivia en Peru inneemt. Bolivia raakt hierdoor zijn toegang tot de zee kwijt. Ook voerde Chili oorlog met de Mapuche in het zuiden, waardoor Chili ook een heel stuk naar het zuiden uitbreidde. Chili had aanvankelijk weinig conflicten en was erg stabiel. De Chileense Burgeroorlog van 1891 maakte hier een einde aan. Door de grote ongelijkheid zijn er veel protesten van mijnwerkers.

20e eeuw

17 jaar lang ging Chili gebukt onder de dictatuur van Pinochet, van 1973 tot 1990. Vanaf 1990 keerde de democratie terug.

Hedendaagse geschiedenis

Geografie

Landschap

In het westen en zuiden grenst het land aan de Grote Oceaan. Aan de noordgrens ligt de Atacama, de droogste woestijn ter wereld. In het oosten rijst het reusachtige gebergte van de Andes op. In deze Andes bevindt zich de Aconcagua, met 6.962 meter de hoogste berg van Amerika. Tussen de bergen en de kust liggen de centrale valleien van Chili, hier wonen de meeste mensen. In het zuiden lopen de gebergtes over in fjorden en eilanden en zijn er grote ijsvlaktes. Hier zijn ook een van de grootste zoetwaterreserves ter wereld. Chili heeft een van de meest gevarieerde landschapsvormen Chili bestuurt verder drie eilanden(groepen) in de Grote Oceaan, de Desventuradaseilanden, de Juan Fernández-archipel en Paaseiland.

Klimaat

De enorme lengte van Chili kent het land een groot aantal klimaat zones. Van noord naar zuid zijn de volgende klimaatzones te onderscheiden:

Het woestijnklimaat overheerst het noorden van Chili. Het hooggebergte-woestijnklimaat overheerst de Altiplano. Het halfwoestijnklimaat overheerst het Kleine Noorden. Het mediterraan klimaat overheerst Midden-Chili tot aan de Bío Bío rivier. Het gematigd regenklimaat overheerst in de Araucanía en het merengebied. Het maritiem klimaat overheerst op de eilanden langs de kust en een zone vlak langs de kust. Het hooggebergteklimaat overheerst de Patagonische Andes. Het continentaal steppeklimaat overheerst op de Patagonische vlaktes. Op Paaseiland heerst een subtropisch klimaat met het hele jaar door regen (ca. 1150 mm), en een gemiddelde jaartemperatuur van iets meer dan 20 °C. De Juan Fernandez-eilanden hebben een mediterraan klimaat met vooral in de winter regen (ca. 900 mm op jaarbasis), en een gemiddelde jaartemperatuur van 14 °C.

Grote steden

Fauna en flora

Bevolking

Bevolkingsgroepen

Een Chileense vlaggenparade

In Chili wonen ongeveer 17,5 miljoen inwoners. Het aantal inwoners van het land groeit nog steeds, maar de groei neemt sinds de jaren 90 af. Dit komt doordat het geboortecijfer aan het zakken is. Men verwacht dat tegen 2050 Chili zo'n 20,2 miljoen inwoners heeft. 85% van de inwoners woont in steden en 40% woont in de regio Santiago. Dit betekent dat in en rondom Santiago maar liefst 5,6 miljoen mensen wonen. De meeste Chilenen zijn afstammelingen van de Europese immigranten; 52,7% van de Chilenen is blank. 39,3% van de Chilenen is mestizo, de afstammelingen van Europese immigranten en inheemse inwoners. 8% bestaat uit inheemse inwoners, waarvan de Mapuche de grootste groep zijn. In Chili wonen 1,5 miljoen immigranten uit andere Latijns-Amerikaanse landen, waaronder Argentinië, Venezuela, Bolivia, Peru, Haïti en Colombia. De meeste Europese immigranten komen uit Spanje, Duitsland, Frankrijk, Kroatië en het Verenigd Koninkrijk.

De rechten van de inheemse Chilenen, zoals de Mapuche, Quechua en Aymara, zijn over het algemeen slecht. Sinds 1989 zijn de groepen erkent en sinds 2009 is er verbetering. In de nieuwe grondwet van Chili komt een verbetering van de rechten van deze groepen. In Chili is er ook een Arabische en Aziatische minderheid. Er is ook een Polynesische minderheid op Paaseiland.

Talen

Een bord in het Mapuche

De officiële taal van Chili is het Spaans. Chili heeft een eigen dialect van het Spaans, dat erg verschillend is van andere dialecten. Zo wordt het einde van woorden vaak niet uitgesproken en bepaalde letters worden zachter uitgesproken. Daarnaast zijn er ook grote verschillen per regio en tussen de verschillende steden. Ook zijn veel leenwoorden over genomen van het Argentijnse dialect en de inheemse talen van Chili. Het grootste gedeelte van de inwoners spreekt Spaans. Daarnaast worden er in Chili nog zes inheemse talen erkent. Dit zijn Mapuche, Quechua, Aymara, Kawésqar, Rapa Nui (op Paaseiland) en Yámana. De inwoners worden door de inheemse inwoners van Chili gesproken en het aantal mensen dat het spreekt is erg gering. De talen worden daarom met uit sterven bedreigd. Het Mapuche wordt door 114.000 mensen gesproken, Quechua door 8.200 mensen, Rapa Nui door ongeveer 1.000 mensen, Aymara door 935 mensen, Kawéspar door 7 mensen en er slechts één spreker van het Yámana in leven. Van de laatste twee talen wordt daarom verwacht dat ze zelf zullen uitsterven.

Daarnaast zijn er 20.000 mensen die Duits spreken. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisden veel Duitsers naar Chili, waaronder een groot aantal Nazi's. Het aantal Duits-sprekers neemt tegenwoordig af, mede doordat hun nakomelingen het Spaans als moedertaal hebben. Chili is van de landen met het grootste aantal Engels-sprekers in Zuid-Amerika. Engels wordt op scholen onderwezen en vooral de hoger-opgeleide Chilenen kunnen Engels.

Religie

Een van de kerken van Chiloé

Chili geldt er godsdienstvrijheid, wat betekent dat iedereen mag geloven wat hij/zij wil. De grootste religie van Chili is de Rooms-Katholieke Kerk, wat aangehangen wordt door 45% van de bevolking. De Rooms-Katholieke Kerk speelt een grote rol in de Chileense samenleving en heeft ook invloed op de Chileense cultuur. De kerk is naar Latijns-Amerika gebracht door de Spanjaarden tijdens de kolonisatie. Daarnaast hangt 15% van de bevolking het protestantisme aan. De grootste protestantse stromingen zijn het lutheranisme, de Anglicaanse Kerk en het presbytarisme. Ook zijn er kleinere christelijke stromingen, zoals de mormonen en de Jehovagetuigen. 36% van de bevolking hangt geen religie aan of is ongelovig. De overige 4% van de bevolking hangt een ander geloof aan. Voorbeelden zijn het jodendom, het hindoeïsme, de islam, het Baháʼí-geloof en het boeddhisme.

Onderwijs

De universiteit van Santiago

De moai op Paaseiland

In Chili zijn kinderen tussen de 5 en 17 jaar leerplichtig. Tussen de 5 en 6 jaar gaan zij naar de kleuterschool, tussen de 6 en 13 jaar naar de basisschool en tussen de 13 en 17 jaar naar de middelbare school. De middelbare school bestaat uit een onderbouw en een bovenbouw. In de onderbouw krijgen alle leerlingen hetzelfde onderwijs, terwijl ze in de bovenbouw een richting moeten kiezen. De richtingen waaruit men kan kiezen zijn techniek, maatschappij en kunst. Aan het einde van de middelbare school behalen leerlingen een diploma, waarmee ze naar het hoger onderwijs kunnen. Dit bestaat uit hogescholen en universiteiten.

Het onderwijs van Chili bestaat grotendeels uit privéscholen en gedeeltelijke privéscholen. Gedeeltelijke privéscholen kregen geld van de overheid, maar de ouders van de leerlingen moeten ook entreegeld betalen. Privéscholen krijgen geen geld van de overheid, waardoor de ouders van de leerlingen nog meer geld moeten betalen. Er zijn overigens nog publieke scholen (colegios municipales), die men vooral in de steden vind. Deze zijn volledig gratis, maar het onderwijs is er erg slecht. Vooral armere leerlingen gaan naar deze scholen.

Chileense cultuur

Werelderfgoed

De volgende werelderfgoederen bevinden zich in Chili:

Nationaal park Rapa Nui (Paaseiland)
Kerken van Chiloé
Historische wijk van de havenstad Valparaíso
Salpetergroeves Humberstone en Santa Laura
Mijnstad Sewell
Wegennetwerk van de Inca's (deels in andere landen)
Nederzetting en kunstmatige mummificatie van de Chinchorrocultuur in de regio's Arica en Parinacota

Culinair

Een voorbeeld van asado

De Chileense keuken is een combinatie van de Spaanse keuken met lokale gerechten. Ook zijn er invloeden uit Frankrijk, Duitsland en Italië. De Chileense keuken verschilt per regio. Belangrijke gerechten zijn:

Asado: een bepaalde techniek, die gebruikt wordt tijdens het barbecueën. Asado bestaat veelal uit verschillende soorten vlees en worst.
Cazuela: een stoofpot gemaakt van kip, vlees en verschillende groenten.
Humita: maïs dat tot een soort van pasta is gemaakt en langzaam gestoomd is in water.
Pastel de choclo: een soort van chocoladetaart
Curanto: vis, vlees, groenten en aardappels, die klaargemaakt worden boven een gat in de grond.
Sopaipilla's: gefrituurd gebak.

Op Paaseiland is ceviche nog een bekend gerecht.

Sport

Estadio Nacional de Chile

Net als veel Zuid-Amerikaanse landen is het voetbal de populairste sport in Chili. Het land hield in 1962 het wereldkampioenschap voetbal, waar het Chileense team als derde eindigde. Chili won twee keer de Copa América, zowel in 2015 als in 2016. De nationale competitie van Chili wordt de Chilean Primera División. Belangrijke voetbalteams zijn Colo-Colo en Club Universidad de Chile. Een andere populaire sport is tennis, waar Chili ook erg goed in is. In de landelijke regio's van Chili is rodeo een belangrijke sport en is ook tot de nationale sport van Chili verklaard. In de regio's waar de Mapuche wonen wordt nog aan chueca gedaan, een soort van hockey. In de zuidelijke en bergachtige regio's wordt nog aan skiën en snowboarden gedaan.

Media

De belangrijkste kranten van Chili zijn El Mercurio, La Tercera, La Segunda en Diario Financiero. Ook zijn er een hoog lokale kranten. De belangrijkste televisiezenders van Chili zijn TV+, Chilévision en Canal 13.

Politiek

Staatsinrichting

Chili is een republiek en een democratie. Ook heeft Chili een grondwet, waarvan de huidige versie uit 1980 komt. Sinds 2021 wordt er gewerkt aan een nieuwe grondwet, als gevolgd van de protesten in 2019 en 2020. Chili heeft een president als staatshoofd. De huidige president van Chili is Sebastián Piñera. De president is zowel het staatshoofd als het hoofd van de regering (vergelijkbaar met de Verenigde Staten). Een president wordt om de vier jaar gekozen middels rechtstreekse verkiezingen. Een president mag zich herkiesbaar stellen, maar niet gelijk nadat zijn termijn is afgelopen. Een president kan dus meerdere termijnen hebben, maar deze kunnen nooit aaneengesloten zijn. De president wordt bijgestaan door verschillende ministeries.

De vergaderzaal van de Kamer van Afgevaardigden

Het parlement van Chili wordt het Nationaal Congres genoemd. Het parlement bestaat uit twee kamers. Dit zijn:

De Kamer van Afgevaardigden bestaande uit 155 leden. Deze leden wordt rechtstreeks gekozen via een districtenstelsel. Dit betekent dat Chili verdeeld is in districten en ieder district heeft één lid. De bewoners van dat district kiezen de vertegenwoordiger van dat district. Een afgevaardigde moet minstens 21 jaar oud zijn, minstens een diploma voor de middelbare school hebben en minstens 2 jaar in zijn kiesdistrict wonen. De Kamer van Afgevaardigden bevindt zich overigens niet in Santiago, maar in Valparaíso (sinds 1990).
De Senaat bestaande uit 43 leden. Deze senatoren dienen acht jaar. Om de vier jaar wordt de helft van de Senaat vervangen. Een senator moet minstens 35 jaar oud zijn en de middelbare school hebben afgesloten.

Chili heeft verschillende politieke partijen. Deze politieke partijen zijn vaak verenigd in allianties; groepen van politieke partijen met ongeveer dezelfde ideeën en opvattingen. De twee grootste allianties zijn het centrumrechtse Chile Vamos en het centrumlinkse Unidad Constituyente.

Bestuurlijke indeling

Een kaart van de regio's van Chili

Chili bestaat uit zestien regio's, waaronder het hoofdstedelijk district. Deze zestien regio's zijn:

Deze bestaan elk uit meerdere provincies, 51 in totaal. De provincies zijn op hun beurt ingedeeld in gemeenten, 346 voor heel Chili. Paaseiland, het Juan Fernández-archipel en de Desventuradaseilanden vallen onder de provincie Valparaíso. Paaseiland is een provincie binnen die regio, terwijl het Juan Fernández-archipel (inclusief de Desventuradaseilanden) de status van gemeente hebben. De Chileense claim op Antarctica, genaamd Antártica, valt onder de provincie Magallanes y la Antártica Chilena.

Internationale politiek

President Sebastián Piñera met de Amerikaanse president Joe Biden

Chili is lid van verschillende internationale organisaties, waaronder de Verenigde Naties en de APEC. Chili is ook een kandidaat-lidstaat van de Mercosur, een vrijhandelszone tussen Argentinië, Brazilië, Uruguay en Paraguay. Hoewel Chili geen lid is van deze organisatie, zijn er verdragen tussen Chili en de Mercosur voor een bepaalde vorm vrijhandel. Ook kunnen Chilenen werken in en reizen door de landen van de Mercosur zonder visum en omgekeerd. Chili heeft voor de rest goede banden met de landen in Latijns-Amerika, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en veel Europese landen. Chili heeft echter een conflict met Bolivia. Bolivia wil dat Chili het land toegang geeft tot de Grote Oceaan en claimt het gebied dat veroverd werd tijdens de Salpeteroorlog terug. Hierdoor heeft Chili een grensconflict met Bolivia. Dit grensconflict ging zo ver dat het Internationaal Gerechtshof moest ingrijpen. Deze oordeelde dat Chili gelijk had, hoewel Bolivia de claim niet heeft neergelegd.

Chili had ook een conflict met Peru over de grenzen op zee, maar deze is inmiddels opgelost. Met Argentinië was er een conflict over een paar eilanden, wat ook inmiddels is opgelost.

Economie

Op het gebied van wijn is Chili de op vier na grootste exporteur

In Chili betaalt men met de Chileense peso. Chili is een van de rijkste en economische stabiele landen in Zuid-Amerika. Chili heeft in vergelijking met andere Latijns-Amerikaanse landen veel economische vrijheid en weinig corruptie. Sinds de jaren 80 heeft het land te maken met economische groei en daalt de armoede in het land. Toch heeft Chili ook te maken met grote economische ongelijkheid. Chili beschikt over veel grondstoffen, zoals koper en lithium. Door de verschillende klimaten in Chili kunnen er ook veel gewassen groeien. De grootste landbouwsectoren zijn de bosbouw en de visserij, maar ook de veeteelt en de akkerbouw zijn belangrijk. In Chili worden o.a. druiven, appels, peren, maïs, uien, graan, perziken, asperges, knoflook en bonen verbouwd. Ook is de productie van wol belangrijk. De inwoners werken echter in de dienstensector. Vooral de financiële sector, de handelssector en het toerisme zijn belangrijk.

Chili heeft met veel verschillende landen vrijhandelsverdragen, zoals de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Canada, Nieuw-Zeeland, de landen van de Europese Unie en Mexico. Belangrijke exportproducten voor Chili zijn wijn, druiven, koper, chemicaliën, vis, hout en goud. De belangrijke exportpartners van Chili zijn China, Japan, de Verenigde Staten, Brazilië en Zuid-Korea. De belangrijke importpartners zijn China, de Verenigde Staten, Brazilië, Argentinië en Duitsland. Qua import zijn vooral aardolie, machines, plastic, rubber, staal en aardgas belangrijk.

	Landen en afhankelijke gebieden in Zuid-Amerika
Argentinië · Bolivia · Brazilië · Chili · Colombia · Ecuador · Guyana · Paraguay · Peru · Suriname · Uruguay · Venezuela Afhankelijke gebieden: Falklandeilanden · Frans-Guyana · Zuid-Georgia en de Zuidelijke Sandwicheilanden

10 grootste steden van Colombia
Santiago Viña del Mar	Nummer	Stad	Inwoners	Antofagasta Valparaíso
	1	Santiago	4.657.000
	2	Puente Alto	492.603
	3	Maipú	463.103
	4	La Florida	365.563
	5	Viña del Mar	286.931
	6	Antofagasta	285.255
	7	Valparaíso	263.499
	8	Las Condes	249.893
	9	San Bernardo	237.708
	10	Temuco	227.086