Poppenspel

Poppentheater in Belgrado

Poppenspel of poppentheater is een vorm van theater of uitvoering waarbij poppen worden bewogen. In feite zijn het levenloze voorwerpen, die vaak lijken op een soort menselijke of dierlijke figuur, die worden geanimeerd of bewogen door een mens die een poppenspeler wordt genoemd. Zo'n voorstelling wordt ook wel een poppenvoorstelling genoemd. Het script (verhaal) voor een poppenvoorstelling wordt ook een poppenspel genoemd. Poppenspelers gebruiken bewegingen van handen en armen om apparaten zoals staven of draden te besturen om het lichaam, hoofd, ledematen en in sommige gevallen de mond en ogen van de pop te bewegen. De poppenspeler spreekt soms in de stem van het personage van de pop, terwijl ze soms gebruikmaken van een geluidsopname.

Soorten poppen

Er zijn veel verschillende soorten poppen en ze zijn gemaakt van allerlei materialen, afhankelijk van hun vorm en het beoogde gebruik. Ze kunnen heel ingewikkeld of juist heel eenvoudig zijn in hun constructie. De eenvoudigste poppen zijn vingerpoppetjes, dat zijn kleine poppen die op een enkele vinger passen, en sokpoppen, die zijn gevormd uit een sok en worden bediend door de hand in de sok te steken, waarbij het openen en sluiten van de hand zorgt voor de beweging van de "mond" van de pop. Een handpop of handschoenpop wordt bestuurd door één hand die de binnenkant van de pop inneemt en de pop beweegt. Jan Klaassen en Katreinpoppen zijn bekende voorbeelden. Andere hand- of handschoenpoppen zijn groter en vereisen twee poppenspelers voor elke pop. Japanse Bunraku-poppen zijn hier een voorbeeld van. Marionetten worden opgehangen en bestuurd door een aantal draden aan een soort kruishout, plus soms een centrale staaf die is bevestigd aan een bedieningsstang die van bovenaf wordt vastgehouden door de poppenspeler. Staafpoppen zijn gemaakt van een kop die aan een centrale staaf is bevestigd. Over de staaf is een lichaamsvorm met armen bevestigd die worden bestuurd door afzonderlijke staven. Ze hebben daardoor meer bewegingsmogelijkheden dan een simpele hand- of handschoenpop.

Poppenspel is een zeer oude vorm van theater die voor het eerst werd vastgelegd in de 5e eeuw voor Christus in het oude Griekenland. Sommige vormen van poppenspel kunnen al 3000 jaar voor Christus zijn ontstaan. Poppenspel neemt vele vormen aan, maar ze delen allemaal het proces van het animeren (bewegen) van levenloze uitvoerende objecten om een ​​verhaal te vertellen. Poppenspel komt voor in bijna alle menselijke samenlevingen waar poppen worden gebruikt voor vermaak door middel van presentaties, als heilige voorwerpen in rituelen, als symbolische beeltenissen bij vieringen zoals carnaval, en als knipoog naar de maatschappij.

Vaak vind het poppenspel in een poppenkast plaats. Eigenlijk een soort minitheater. Een echt poppentheater is dan ook veel groter.

• 

  Vingerpoppetjes

• 

  Sokpop

• 

  Handpop (Jan Klaassen)

• 

  Stokpop met extra stokken voor de handen

• 

  Wajangpop of schaduwpop

• 

  Muppets in Sesamstraat

• 

  Poppenkast op de Dam in Amsterdam

Geschiedenis

Poppenspel is een zeer oude kunstvorm, waarvan wordt gedacht dat het ongeveer 4000 jaar geleden is ontstaan. Marionetten worden al sinds de vroegste tijden gebruikt om de ideeën en behoeften van menselijke samenlevingen te vermaken en over te brengen. Sommige historici beweren dat ze de acteurs in het theater voorafgaan. Er zijn aanwijzingen dat ze al in 2000 v. Chr. in het oude Egypte werden gebruikt toen met een touwtje bediende figuren van hout werden bewogen om de handeling van het kneden van brood uit te voeren. Draadgestuurde poppen gemaakt van klei en ivoor zijn ook gevonden in Egyptische graven. Hiërogliefen beschrijven ook "lopende standbeelden" die worden gebruikt in oude Egyptische religieuze drama's. Poppenspel werd beoefend in het oude Griekenland en de oudste schriftelijke vermeldingen van poppenspel zijn te vinden in de werken van Herodotus en Xenophon, zo'n 500 jaar voor Christus.

Afrika

Het poppenspel waaierde over de hele wereld uit. Zo worden in Afrika zeker bij geheime genootschappen in veel Afrikaanse etnische groepen nog steeds poppen (en maskers ) in rituele drama's gebruikt, evenals in hun genezings- en jachtceremonies.

Azië

Chineze schaduwpop

Er zijn een paar bewijzen voor poppenspel in de beschaving van de Indusvallei. Archeologen hebben één terracotta pop opgegraven met een afneembare kop die kan worden bewogen met een touwtje uit 2.500 v. Chr.  Een ander figuur is een terracotta aap die met een stok op en neer kan worden bewogen. Marionetten worden beschreven in de epische Mahabharata, Tamil-literatuur uit het Sangam-tijdperk en verschillende literaire werken uit de late eeuwen voor Christus tot de vroege eeuwen na Christus, waaronder de plakkaten van Ashoka.

China heeft een geschiedenis van poppenspel die 3.000 jaar teruggaat, oorspronkelijk in pi-yung xi, het "theater van de lantaarnschaduwen", of zoals het tegenwoordig beter bekend staat, Chinees schaduwtheater. Door de Song-dynastie (960-1279), werden poppen gespeeld voor alle sociale klassen, inclusief de rechtbanken, maar poppenspelers, zoals in Europa, werden beschouwd als afkomstig uit een lagere sociale laag. In Taiwan vinden budaixi- poppenshows plaats, die enigszins lijken op de Japanse bunraku, met poppenspelers die op de achtergrond of achter een scherm werken. Sommige zeer ervaren poppenspelers kunnen hun poppen zo bewegen en er verschillende stunts mee uitvoeren, bijvoorbeeld salto's in de lucht.

Japanse Sanbaso marionet

Japan kent vele vormen van poppenspel, waaronder de bunraku. Bunraku ontwikkelde zich uit Shinto -tempelrituelen en werd geleidelijk een zeer verfijnde vorm van poppenspel. Chikamatsu Monzaemon, door velen beschouwd als de grootste toneelschrijver van Japan, stopte met het schrijven van kabuki -toneelstukken en concentreerde zich uitsluitend op de bunraku-toneelstukken die alleen voor poppen waren. Aanvankelijk bestaande uit één poppenspeler, werden in 1730 drie poppenspelers gebruikt om elke pop in het volle zicht van het publiek te bedienen. De poppenspelers, die helemaal in het zwart gekleed waren, zouden onzichtbaar worden als ze tegen een zwarte achtergrond stonden, terwijl de fakkels alleen de gebeeldhouwde, geschilderde en gekostumeerde houten poppen verlichtten.

Het Indonesische wayang- theater werd beïnvloed door Indiase tradities. Sommige geleerden traceren de oorsprong van poppen naar India 4.000 jaar geleden, waar de hoofdpersoon in Sanskrietspelen bekend stond als Sutradhara , "de houder van snaren". Wayang is een sterke traditie van poppenspel afkomstig uit Indonesië , vooral in Java en Bali.

Waterpoppenspel

Vietnam ontwikkelde de kunstvorm van waterpoppenspel , uniek voor dat land. De poppen zijn gemaakt van hout en de shows worden uitgevoerd in een middelhoog zwembad. Een grote staaf onder water wordt door poppenspelers gebruikt om de poppen te ondersteunen en te controleren, waardoor het lijkt alsof de poppen over water bewegen. De oorsprong van deze vorm van poppenspel gaat zevenhonderd jaar terug, toen de rijstvelden overstroomden en de dorpelingen elkaar vermaakten. Poppenkastcompetities tussen Vietnamese dorpen leidden uiteindelijk tot de oprichting van geheime en exclusieve poppenverenigingen.

Marionet uir Odisha, India

India heeft een lange traditie van marionetten poppenspel met scharnierende ledematen die door touwtjes worden bestuurd. In het oude Indiase epos Mahabharata zijn er verwijzingen naar poppen. Kathputli, een vorm van marionetten poppenspel afkomstig uit Rajasthan, is opmerkelijk en er zijn veel Indiase buiksprekers en poppenspelers.

Europa

Hoewel er weinig overgebleven voorbeelden zijn van poppen uit het oude Griekenland, tonen historische literatuur en archeologische vondsten het bestaan ​​van poppenspel aan. Het Griekse woord vertaald als "marionet" is "νευρόσπαστος" ( nevrospastos ), wat letterlijk betekent "getrokken door touwtjes, touwtje trekken". Aristoteles verwees naar het trekken aan touwtjes om hoofden, handen en ogen, schouders en benen te controleren. Plato's werk bevat ook verwijzingen naar poppenspel. De Ilias en de Odyssee werden gepresenteerd met behulp van poppenspel. De wortels van het Europese poppenspel gaan waarschijnlijk terug tot de Griekse toneelstukken met poppen die in de 5e eeuw voor Christus voor het 'gewone volk' werden gespeeld. Tegen de 3e eeuw voor Christus zouden deze toneelstukken in het Theater van Dionysus op de Akropolis verschijnen.

Op Sicilië zijn de zijkanten van ezelkarren versierd met ingewikkelde, geschilderde scènes uit de Frankische romantische gedichten, zoals Het lied van Roland. Dezelfde verhalen worden opgevoerd in traditionele poppentheaters met handgemaakte marionetten van hout. In het Siciliaans wordt dit "Opera dei pupi" of "Opera van de poppen" genoemd. De "Opera dei Pupi" en de Siciliaanse traditie van cantastorie, het woord voor verteller, zijn geworteld in de Provençaalse troubadour-traditie, op Sicilië tijdens het bewind van Frederik II, de Heilige Roomse keizer, in de eerste helft van de 13e eeuw.

Het Italië in de middeleeuwen wordt door velen gezien als het vroege thuis van de marionet vanwege de invloed van het Romeinse poppenspel. Xenophon en Plutarch verwijzen naar hen. De christelijke kerk gebruikte aanvankelijk marionetten om opvoedende toneelstukken op te voeren. Er wordt aangenomen dat het woord marionet afkomstig is van de kleine figuren van de Maagd Maria, vandaar het woord "marionet" of "Mariapop".  Komedie werd in de loop van de tijd in de toneelstukken ingevoerd en leidde uiteindelijk tot een kerkedict dat poppenspel verbood. Poppenspelers reageerden door podia op te zetten buiten de kathedralen en werden zelfs nog brutaler en gingen de dagelijkse gang van zaken bespotten. Hieruit groeide de Italiaanse komedie genaamd Commedia dell'arte . In deze vorm van theater werden soms poppen gebruikt en soms werden de toneelstukken van Shakespeare opgevoerd met marionetten in plaats van met acteurs. De figuur Polichinelle (en zijn vrouw), in het Engels Punch and Judy en het Frans Guignol de Lyon et Madelon komen uit de Commedia dell'arte en kennen wij als Jan Klaassen en Katrijn. De eerste poppenkasten (Cabines) verschijnen in Groot-Brittannië aan het einde van de 18e eeuw.

De Polichinelle van Duitsland en Oostenrijk heet Kasperle van Kaspar, terwijl zijn vrouw Grete wordt genoemd. In de 18e eeuw werden opera's speciaal gecomponeerd voor marionettenpoppen. Componisten als Gluck, Haydn, de Falla en Respighi componeerden allemaal volwassen opera's voor marionetten.

Het poppenspel waaide vanuit Europa ook over naar Amerika en Australië.

Poppenspel op TV

In de geschiedenis van de televisie zijn poppenspellen voor zowel kinderen als volwassenen uitgezonden. Zo werd "Dappere Dodo", gespeeld door het Nederlands Marionettentheater. Van 1953 tot 1963 maakte het theater deze eerste televisieserie bij de KRO die zeer populair werd.

Rikkie en Slingertje is een Nederlands kinderprogramma dat van 18 juni 1966 tot 16 november 1974 werd uitgezonden door de AVRO. De serie werd opgenomen in het Poppentheater Merlijn te Haarlem.

Vanuit Amerika kwam Sesamstraat en later de Muppetshow met poppen van de Jim Henson Company.

Ook Duitsland bracht poppenspel op TV. Onder andere van de Augsburger Puppenkiste, dat nog altijd een eigen theatertje heeft.

Beertje Colargol is van oorsprong Frans en werd in de jaren '70 uitgezonden.

De Suske en Wiske-poppenserie van de TROS werd in Nederland uitgezonden van oktober 1975 tot en met december 1976.

Poppenspeler Pieke Dassen deed met zijn Jan Klaassen en Katrijn mee in "De film van Ome Willem" (1981).

Fabeltjeskrant handpoppen

De Fabeltjeskrant was een dagelijks terugkerende korte uitzending juist voor kinderbedtijd op de Nederlandse televisie over de dagelijkse gebeurtenissen in het Grote Dierenbos in Fabeltjesland.

De Boterhamshow is een hedendaags educatief ontbijtprogramma voor jonge kinderen én hun ouders. In deze poppenshow ontvang presentator 'Opper de Pop' tafelgasten, muzikanten en sidekicks. Het wordt uitgezonden door NPO Zappelin.

Poppenkast TV is een kinderprogramma bij RTL8.

Beeldje voor beeldje

Verder heb je de beeldje voor beeldje geanimeerde poppen zoals Loeki de Leeuw in de Ster reclame. Ook Buurman en Buurman worden op deze manier tot leven gebracht. Het is een techniek die vergelijkbaar is met het maken van een tekenfilm. Tegenwoordig wordt het ook met behulp van een computer gedaan. De hamsters van Albert Heijn zijn hier een voorbeeld van.

Links

• Video Het Nederlands Poppentheater
• Video Rikkie en Slingertje
• Video Fabeltjeskrant