Dialect

Zie ook: Wikikids:Wikiproject/Regionale Talen

Een dialect is een streektaal of in een bepaalde plaats (stad, dorp) gesproken taal behorend tot een officiële taal. Dialectologie bestudeert dialecten.

Een dialect noem je ook wel:

• een streektaal, dus bijvoorbeeld in Twente het Twents, Limburg: 'Limburgs',
• of naar de plaats waar het gesproken wordt, bijvoorbeeld: Den Haag: 'Haags', Helmond: 'Helmonds' enz.,
• of naar de provincie, bijvoorbeeld: Zeeland: 'Zeeuws', Groningen: 'Gronings'.

Dialecten zijn technisch gezien talen, maar worden normaal niet als taal erkend. Dialecten worden vaak mondeling overgedragen van ouder op kind, het zijn meestal geen geschreven talen. Een voorbeeld van een dialect is het Gronings, bijvoorbeeld het woord rode bes is in het Gronings rooie aalbeern en brood is stoete.

Haast elke taal heeft verschillende dialecten, zo ook het Nederlands. Het Algemeen-Nederlands is de officiële variant van het Nederlands en is gebaseerd op het dialect rond Den Haag, Amsterdam en het Gooi. Dit Algemeen-Nederlands verschilt weer van het Gronings, het Achterhoeks, het Brabants of het Limburgs. Zij zijn dialecten van het Nederlands. Sommige van deze dialecten worden als streektaal erkend, zoals het Limburgs.

Het Fries is geen dialect, maar een officiële taal in Nederland. Het Vlaams (Belgisch-Nederlands) en Surinaams-Nederlands zijn tevens geen dialecten, maar variëteiten. Deze dialecten zijn namelijk officieel in België en Suriname. Door de onderlinge afspraken zijn het Vlaams, het Surinaams-Nederlands en het Algemeen-Nederlands in zowel Nederland als Suriname als België officieel.

Taal, dialect en accent

Wat is het verschil tussen een dialect en een taal?

Er zijn verschillende manieren om een dialect van een taal te onderscheiden:

• Officieel: Een taal is officieel erkend als taal door de overheid. Het onderwijs, de rechtspraak, de gezondheidszorg en het bedrijfsleven gebruikt deze taal. In vele landen staat ook officieel in de wet welke taal of talen officieel zijn. In Frankrijk staat bijvoorbeeld officieel dat het Frans de officiële taal is en streektalen, zoals het Fransprovinciaals, worden niet erkend. In Nederland wordt het Nederlands erkend als officiële taal. Daarnaast is het Fries nog officieel in Friesland en het Papiaments en Engels op de Antillen.
• Wederzijdse verstaanbaarheid: Als twee dialecten wederzijds verstaanbaar zijn dan behoren ze tot dezelfde taal. Dit kan echter problematisch zijn, aangezien aan de Nederlands-Duitse grens Duitse en Nederlandse dialecten dicht bij elkaar liggen. Het Gronings en het Duits van net over de grens zijn bijvoorbeeld haast gelijk aan elkaar. Dit heet een dialectencontinuüm. Om het nog ingewikkelder te maken zijn het Venetiaans en het Napolitaans officieel dialecten van dezelfde taal (het Italiaans), maar deze dialecten zijn zo verschillend dat men elkaar niet wederzijds kan verstaan. Het Kroatisch, Servisch, Bosnisch en Montenegrijns worden elk als apart officiële talen gezien, maar verschillen zo weinig van elkaar dat men elkaar wederzijds kan verstaan.
• Instellingen: Dialecten hebben vaak geen instellingen, geen spellings- en grammaticaregels en zijn minder goed beschreven dan talen.

Je ziet dus dat een dialect soms als taal wordt gezien. Het Limburgs bijvoorbeeld is sinds 2019 erkend als officiële regionale taal. Er zijn veel media in het Limburgs en zelfs zijn er taalregels opgesteld. Het Limburgs wordt soms echter als dialect gezien, aangezien het wederzijds verstaanbaar is met het Nederlands.

Wat is het verschil tussen een dialect en een accent?

Een accent is een andere uitspraak van een taal of dialect. Bijvoorbeeld de ‘g’ in het zuiden van Nederland of een ‘o’ of een ‘a’ die anders uitgesproken wordt. Je spreekt ook wel van een andere 'tongval'.

Dialecten van het Nederlands

De Nederlandse dialecten (zie lijst).

Het Nederlands heeft diverse dialecten, maar het is onmogelijk om te weten hoeveel dialecten het Nederlands heeft. Dit heeft ermee te maken dat sommige dialecten als onderdeel van hetzelfde dialecten worden gezien. In sommige gevallen worden het Amsterdams, Haags en Rotterdams gezien als onderdeel van het Hollands, maar in andere verdelingen wordt het Hollands nog verder opgedeeld. In 1968 heeft Jo Daan de Nederlandstalige dialecten in Nederland, België en Frans-Vlaanderen onder verdeeld in 24 groepen binnen 6 hoofdgroepen:

Zuidwestelijke Groep:
01. West-Vlaams (erkend als regionale taal in Vlaanderen)
02. Zeeuws
Noordwestelijke/Hollandse Groep:
03. Zuid-Hollands
04. Westhoeks
05. Waterlands en Volendams
06. Zaans
07. Kennemerlands
08. West-Fries
09. Bildts, Midslands, Stadsfries en Amelands (tegenwoordig erkend als onderdeel van het Fries)
Noordoostelijke/Nedersaksische groep:
010. Kollumerlands
011. Gronings
012. Stellingwerfs
013. Midden-Drents
014. Zuid-Drents
015. Twents
016. Twents-Graafschaps
017. Gelders-Overijssels
018. Veluws
Noordelijk-Centrale groep:
019. Utrechts-Alblasserwaards
Zuidelijk-Centrale groep:
020. Zuid-Gelders
021. Noord-Brabants
022. Brabants
023. Oost-Vlaams
Zuidoostelijke/Limburgse Groep:
024. Limburgs (erkend als regionale taal)

Er is een onderzoek gedaan in Nederland welke dialecten we mooi en lelijk vinden. Aan het begin van 2019 werden de uitkomsten bekend. Het mooiste dialect vinden we het dialect dat in Maastricht wordt gesproken (Limburgs) en het lelijkste dialect vinden we het dialect dat in Lelystad wordt gesproken.

Met de dialecten gaat het in Nederland redelijk slecht. In de meeste regio's in West en Midden-Nederland wordt er überhaupt geen dialect meer gesproken. In Oost en Zuid-Nederland en België worden dialecten vaak nog wel door meer dan 50% van de plaatselijke bevolking beheerst, in de gebieden waar het wordt gesproken beheerst maar liefst 95% van de mensen Limburgs! Voor Brabants en Zeeuws is dat aantal boven de 80%. Voor de dialecten in de Nedersaksische groep ligt het meestal rond de 75%. In Vlaanderen kan 62% van de mensen nog Vlaams spreken. De nieuwste polders in Nederland, zoals Flevoland, hebben al helemaal geen apart dialect.

Het gebruik van de dialecten ligt veel lager dan het aantal mensen die het kunnen spreken. In heel Nederland daalde het aantal volwassenen dat dialect doorgaans gebruikte van 1995 tot 2011 van 27% naar slechts 11%. In 2011 was het enige dialect dat nog door meer dan 50% van de personen die in het spraakgebied wonen gesproken werd het Limburgs. Het Limburgs is in tegenstelling tot andere dialecten ook nog best wel stabiel. De statistieken voor kinderen zijn een stuk slechter: van de kinderen die in het Nedersaksische taalgebied wonen spreekt nog maar 1% vaak een dialect, maar dit wordt betwist omdat meerdere onderzoeken op iets anders uit komen. Van de Friese kinderen sprak in 2011 nog maar 22% doorgaans Fries (Fries is geen Nederlands dialect maar werd ook onderzocht), en van de Limburgse kinderen gebruikte nog maar 31% vaak Limburgs. Hoewel er geen onderzoek naar wordt gedaan lijkt het er ook op dat het Hollandse dialect Volendams opvallend genoeg goed in stand blijft en het wordt door een groot deel van de Volendamse bevolking, inclusief de jeugd, nog doorgaans gebruikt.

Dialecten van het Fries

De verspreiding van de drie Friese talen.

De andere taal die groot is in Nederland is het Fries. Net als het Nederlands heeft het Fries dialecten. De groep Fries zelf heeft drie talen, die allemaal sterk van elkaar verschillen:

• Westerlauwers Fries, gesproken in de provincie Friesland in Nederland, het heeft zo'n 440.000 sprekers. Hier wordt in dit kopje op gefocust.
• Oosterlauwers Fries, vroeger tamelijk groot in de provincie Groningen en Noordwest-Duitsland, nu op het Saterfries na uitgestorven.
  • Saterfries, gesproken in de gemeente Saterland in Duitsland, het heeft slechts 1.000 sprekers.
• Noordfries, gesproken langs de Waddenzeekust in het uiterste noorden van Duitsland en het zuiden van Denemarken. Het heeft nog zo'n 10.000 sprekers (gepeild in 1976, dus sterk verouderd)

Het Westerlauwers Fries heeft zes dialectgroepen. De meeste van deze doen het net als de meeste Nederlandse dialecten niet zo goed, ofwel doordat ze beïnvloed worden door het algemeen Fries of doordat het spreekgebied Nederlands gaat spreken. Hier volgt een lijst met de zeven dialectgroepen:

1. Kleifries
2. Noordhoeks
3. Woudfries
4. Zuidwesthoeks
5. Hindeloopers
6. Terschelling: Aasters en Westers
7. Schiermonnikoogs

Het Kleifries en het Woudfries worden gezien als hoofddialecten van het algemeen Fries, hun verschillen verstommen echter een beetje, waardoor ze langzaam dichter bij elkaar komen. Het Noordhoeks wordt gezien als een variant die tussen het Klei- en Woudfries in ligt, maar dichter bij Kleifries. Het Zuidwesthoeks wordt ook steeds meer beïnvloed door het algemeen Fries, maar het Zuidwesthoeks heeft ook invloed op het Hindeloopers, waardoor ze allebei dichter bij algemeen Fries komen. De dialecten op Terschelling en Schiermonnikoog worden alle drie door nog ongeveer 100 mensen gesproken, doordat de meeste eilandenbewoners Algemeen Beschaafd Nederlands zijn gaan spreken.

De taal Fries zelf doet het nog redelijk goed, en het staat op het eerste niveau van bedreigde talen. Uit onderzoek in 2021 van de Leeuwarder Courant blijkt dat van alle inwoners in Friesland zo'n 90% goed tot zeer goed Fries kunnen verstaan, zo'n 75% goed tot zeer goed Fries kan spreken, ook zo'n 75% goed tot zeer goed Fries kan lezen en zo'n 40% goed tot zeer goed kan Fries kan schrijven.

Afname van dialecten

Als iemand een dialect spreekt, wordt dit vaak gezien als een beetje ‘dom’. Dit komt omdat vroeger alleen ambtenaren, rechters en notarissen eigenlijk echt Algemeen Beschaafd Nederlands (ABN) spraken. De gewone mensen spraken dialect. Vroeger werd in bijna ieder dorp of gemeente een ander dialect gesproken. Het aantal dialecten is sterk afgenomen omdat mensen vaker verhuizen buiten hun dorp en omdat op scholen echt Nederlands geleerd wordt.

Wel wordt er hier en daar geprobeerd dialecten als erfgoed te bewaren.