Westerlauwers Fries
Westerlauwers Fries is de nationale taal die lange tijd gesproken wordt door de West Lauwerse Friezen (Friezen die ten weste van de Lauwerszee wonen), in het gebied dat nu grofweg wordt omvat door de Nederlandse provincie Fryslân (Friesland). Het heeft een officiële status die vergelijkbaar is met die van het Nederlands. Het Fries behoort tot de Noordwest-Germaanse groep van West-Germaanse talen en vormt de Friese taalgroep met het Noordfries en Saterfries dat in Duitsland wordt gesproken. Het Westerlauwers Fries is er sterk aan verwant. In academische kringen wordt het Fries vaak West Lauwerse Fries genoemd, om het te onderscheiden van de andere Friese talen. In het buitenland spreekt men meestal van "West-Fries", maar in Nederland is dit de aanduiding voor het dialect, afkomstig van de Kop van Noord-Holland.
Dialecten
Het Westlauwerse Fries kent aan aantal dialecten: Wâldfrysk, Klaaifrysk, Noardhoeksk, Súdwesthoeksk, Hilpersk, Aastersk, Skylgersk, Schiermûntseagersk, en het Molkwardersk dat is uitgestorven. De vier kleine, sterk afwijkende en tegenwoordig ernstig bedreigde dialecten, zijn die worden gesproken op de Waddeneilanden (Aastersk op Oost-Terschelling, Skylgersk op West-Terschelling en Schiermûntseagersk op Schiermonnikoog) en in de lang zeer geïsoleerde havenstad Hindeloopen (Hilpersk).
De standaard Friese taal is grotendeels gebaseerd op de twee belangrijkste dialecten Klaaifrysk en Wâldfrysk.
In de Middeleeuwen waren Oud-fries en Oud-engels ( of Angelsaksisch) niet van elkaar te onderscheiden, maar door de aanhoudende invloed van (verschillende) buurtalen en andere omstandigheden zijn Engels en Fries door de eeuwen heen sterk uiteen gegroeid.
Huidige situatie
Het Fries wordt in de provincie Fryslân als moedertaal gesproken door 347.000 mensen, ofwel door 55% van de inwoners. In de driehoek Meerum - De Wylp - De Grinzer Pein, in de provincie Groningen, spreken nog ongeveer 3.000 mensen Fries. Buiten het eigen taalgebied wordt het gesproken door ongeveer 150.000 Friezen in het buitenland in de rest van Nederland, voornamelijk in de Randstad, in de stad Groningen en in de Noordoostpolder. Dit zijn mensen die vanuit Friesland naar andere delen van Nederland zijn verhuisd. Naar schatting wonen er 80.000 tot 100.000 Friezen verspreid over de wereld, met de grootste concentraties in Canada, de Verenigde Staten, Australië en Nieuw-Zeeland. Zo is het totale aantal Friestaligen in de hele wereld tegenwoordig ongeveer 600.000.
Taalvaardigheid
Het verstaan van het Fries lukt de meeste Friezen nog wel, maar het spreken en het schrijven wordt steeds minder.
In 1984 bleek dat het aantal Friestaligen op het platteland weer met 10% was gedaald en dat het aantal Fries sprekenden in de stad niet op peil kon worden gehouden. Over het algemeen sprak 56% van Friesland in huis Fries, maar bij degenen die de taal als tweede taal gebruiken, was het totaal 73%. 93% kon Fries verstaan. Dit onderzoek werd in 1994 op dezelfde manier herhaald en wees erop dat op dat moment 55% van de ongeveer 615.000 inwoners van de provincie Fryslân het Fries als moedertaal had. Verder bleek dat 94% Fries verstond, 74% Fries sprak, 65% Fries kon lezen en 17% Fries kon schrijven. Vanaf 2010 lijkt er een steeds grotere afstand te zijn tussen het kunnen verstaan en feitelijk ook gebruiken van het Fries.