Muntstuk

Munten uit allerlei landen

Een munt, muntgeld of muntstuk is een geldstuk en vaak een betaalmiddel of ruilmiddel (circulatie). De eerste munten werden in 600 voor Christus in Fenicië gebruikt.

De munt zelf

Een munt is een klein, plat (meestal, afhankelijk van het land of de waarde) rond stuk metaal of plastic dat voornamelijk wordt gebruikt als ruilmiddel of wettig betaalmiddel. Ze zijn gestandaardiseerd in gewicht en in grote hoeveelheden geproduceerd bij een muntslag om de handel te vergemakkelijken. Ze worden meestal uitgegeven door een overheid. Munten hebben vaak op de 'kopzijde' afbeeldingen van belangrijke figuren zoals koningen, koninginnen, presidenten en aan de 'muntzijde' cijfers die verwijzen naar hun waarde of tekst erop. Voorzijde en het tegenovergestelde, omgekeerd, verwijzen naar de twee platte vlakken van munten en medailles. In dit gebruik betekent voorzijde de voorkant van het object en omgekeerd betekent de achterkant. De voorzijde van een munt wordt gewoonlijk hoofd of kop genoemd, omdat het vaak het hoofd van een prominente persoon weergeeft, en de omgekeerde staart of munt.

• 

  muntzijde 1 euro

• 

  Kopzijde 1 euro (Litouwen)

Munten zijn meestal van metaal of een legering, of soms gemaakt van door de mens gemaakte materialen zoals plastic. Ze zijn meestal schijfvormig. Munten van waardevol metaal worden in grote hoeveelheden opgeslagen als edelmetaal-munten. Andere munten worden gebruikt als geld in alledaagse betalingen, die naast bankbiljetten zijn te gebruiken. Gewoonlijk is de munt met de hoogste waarde in omloop (exclusief edelmetaalmunten) minder waard dan het biljet met de laagste waarde. In de afgelopen honderd jaar is de nominale (aangegeven) waarde van circulatiemunten soms lager geweest dan de waarde van het metaal dat ze bevatten, bijvoorbeeld door inflatie (waardevermindering). Bijvoorbeeld het metaal van de eurocent is meer waard dan de cent zelf. Als het verschil aanzienlijk wordt, kan de uitgevende autoriteit besluiten deze munten uit de circulatie te nemen (wat dus met de 1 en 2 eurocent gebeurd is).

Uitzonderingen op de regel dat de nominale waarde hoger is dan de inhoudswaarde, komt ook voor bij sommige edelmetaalmunten gemaakt van koper, zilver of goud (en, zelden, andere metalen, zoals platina of palladium), bedoeld voor verzamelaars of investeerders in edele metalen. Voorbeelden van moderne gouden munten voor verzamelaars/beleggers zijn de Britse soeverein geslagen door het Verenigd Koninkrijk, de American Gold Eagle geslagen door de Verenigde Staten, de Canadese Gold Maple Leaf geslagen door Canada, en de Krugerrand, geslagen door Zuid-Afrika. Terwijl de Eagle- en Sovereign-munten nominale (puur symbolische) nominale waarden hebben, is de Krugerrand dat niet.

Historisch gezien is er een aanzienlijke verscheidenheid aan muntmetalen (inclusief legeringen) en andere materialen (bijvoorbeeld porselein) gebruikt om munten te produceren voor circulatie, verzameling en metaalinvestering: gouden munten dienen vaak als handiger opslag van gegarandeerde hoeveelheid en zuiverheid van metaal dan andere edelmetaal. In sommige streekdrachten zijn gouden munten verwerkt tot een soort knopen, zodat de drager er van altijd iets van waarde bij zich had. De zogeheten broekstukken. Ook worden munten verwerkt in manchetknopen en hangers (sieraad).

Geschiedenis

Koperen staaf uit Kreta, in de vorm van een ossenhuid

Metalen blokken, zilver of ongemarkeerde staven werden waarschijnlijk gebruikt voor uitwisseling tussen veel van de beschavingen die de kennis van metaalbewerking beheersten. Het gewicht en de zuiverheid van edelmetaal zouden de belangrijkste bepalende factor zijn voor de waarde. In het Achaemenidische rijk in het begin van de 6e eeuw v. Chr., waren munten nog onbekend, en in plaats daarvan werd ruilhandel en tot op zekere hoogte zilver gebruikt voor handel. De praktijk van het gebruik van zilverbaren als valuta (geld) schijnt ook gangbaar te zijn geweest in Centraal-Azië vanaf de 6e eeuw v.Chr. Munten waren een evolutie van "valuta"-systemen uit de late bronstijd, waarbij blokken van standaardformaat, werden gebruikt om waarde op te slaan en over te dragen.

Eerste munten

Vroege munt van Lydia

De vroegste munten worden meestal gekoppeld aan Anatolië uit de ijzertijd aan het einde van de 7e eeuw v. Chr, en vooral met het koninkrijk Lydia in het oude Griekenland. Vroege munten (een legering van goud en zilver, die enorm varieert in verhouding, en gewoonlijk ongeveer 40-55% goud bevatte) waren niet gestandaardiseerd in gewicht, en in hun vroegste vorm kunnen het rituele (godsdienstige) voorwerpen zijn geweest, zoals insignes of medailles, uitgegeven door priesters. De onvoorspelbaarheid van de samenstelling van deze vroege munten maakte dat het ze een variabele waarde hadden, wat de ontwikkeling ervan in de weg zat.

De meeste van de vroege Lydische munten hebben geen tekst ("mythe" of "inscriptie") erop, alleen een afbeelding van een symbolisch dier. Daarom is de datum waarop ze zijn gemaakt voornamelijk te bepalen aan de hand van archeologisch bewijs, waarbij het meeste bewijs afkomstig is van opgravingen in de Tempel van Artemis in Efeze. Het duurde enige tijd voordat deze oude munten werden gebruikt als ruilmiddel voor de handel, maar eigenlijk had zo'n munt de waarde van een dagloon. Dat is bijvoorbeeld veel te veel voor een enkel brood. Waarschijnlijk kwamen daar kleinere munten voor van een minder waardevol materiaal. Aristoteles maakte melding van de Lydische munten. De eerste munten die door een monarch werden uitgegeven, zijn die welke werden geslagen door koning Alyattes van Lydië (gestorven rond 560 v. Chr.), waardoor deze koning soms als de grondlegger van het munten (het slaan van munten) wordt genoemd.

Het gebruik van munten werd overgenomen door de Romeinen. Gestandaardiseerde Romeinse valuta werd in het hele Romeinse rijk gebruikt. Belangrijke Romeinse gouden en zilveren munten werden tot in de Middeleeuwen voortgezet zoals de Gouden dinar, Solidus, Aureus en Denarius. In de meeste gevallen was het gehalte (gewicht) in goud en zilver, bepalend voor de waarde van de munt, maar daar kon mee gesjoemeld worden.

Eerste stadsmunten

Tijdens de Klassieke periode bereikte de Griekse muntslag een hoog niveau van technische en esthetische (beeldende) kwaliteit. Grotere steden produceerden nu een reeks fijne zilveren en gouden munten, de meeste met een portret van hun beschermgod of godin of een legendarische held aan de ene kant en een symbool van de stad aan de andere kant. Sommige munten gebruikten een symbool: sommige munten uit Rhodos hadden een roos, aangezien het Griekse woord voor roos rhodon is. Het gebruik van inscripties (teksten) op munten begon ook, meestal de naam van de uitgevende stad.

Waarschijnlijk munt-portret van Themistokles

Nadat eerst goden werden afgebeeld, werden er steeds vaker heersers afgebeeld. De eerste portretmunt is Themistocles, de Atheense generaal, die gouverneur werd van Magnesia op de Meander circa 465-459 v. Chr.

Verdere verspreiding

Een eeuw later ontstonden er ook munten in India en iets later in China. Ook breidde het gebruik van munten zich uit naar Egypte, Syrië en Afghanistan, gevolgd door die van de Romeinen. De eerste Romeinse munten, die ruwe, zware gegoten bronzen waren, werden uitgegeven c. 289 v.Chr. om uiteindelijk door heel het Romeinse rijk te worden gebruikt. Ook in de Middeleeuwen hadden de Europese koningen en latere stadstaten hun eigen munt. In Nederland worden de munten gemaakt bij de Koninklijke Nederlandse Munt.

Munteenheid

De werkelijke waarde in metaal is dus iets anders dan wat er op de munt staat. Nog lastiger wordt het als elke stad of land een eigen munt heeft. Het wisselen van die munten wordt dan heel lastig. Tegenwoordig hebben groepen landen (zoals de Euro-landen) een eigen munteenheid. Op de valutamarkt kunnen deze volgens een bepaalde koers gewisseld worden. Er is dus tegenwoordig zeer weinig economisch verschil tussen bankbiljetten en munten met een gelijkwaardige nominale waarde (de getalswaarde wat op de munt of het bankbiljet staat aangegeven).

Voor muntenverzamelaars is het weer een ander verhaal. De waarde van een munt wordt dan bepaald aan de hand van zaken als de staat waarin de munt verkeerd, de specifieke historische betekenis, zeldzaamheid, kwaliteit, schoonheid van het ontwerp en algemene populariteit onder verzamelaars. Dit heb je ook bij postzegels.

Gebruik

Snoepautomaat

Door de komst van de giro en het elektronisch geldverkeer hebben de mensen steeds vaker geen contant geld (en dus ook geen muntgeld) meer op zak. Lastig voor collectanten die met hun collectebus geld ophalen voor een goed doel. De collectebussen hebben steeds vaker een QR-code die je met je mobiel kunt scannen en waarbij je via de link geld kunt overmaken.

Jarenlang hebben automaten op munten gewerkt. Denk aan een parkeerautomaat, een sigaretten automaat, snoepautomaten en gokautomaten. Of het muntgeld helemaal gaat verdwijnen is dan ook een goede vraag ...

Munten verzamelen

Muntenverzameling in speciale mapjes

Er zijn hobbyisten die munten en bankbiljetten verzamelen (Numismatiek). Net als bij postzegels bestaan er catalogi waarin munten uit verschillende landen en van verschillende tijden staan afgebeeld. Ook wordt de huidige waarde erbij aangegeven. Er bestaan speciale mappen en kaartjes met een gat erin om de munten in te bewaren.

Medaille

De munt is ook verwant (lijkt op) aan de medaille. Deze krijg je bij het behalen van een prestatie, zoals de (avond-) vierdaagse of de Olympische Spelen.

In sprookjes

Munten komen veel voor in sprookjes. Ze staan voor rijkdom of maken onderdeel uit van een schat. Zo poept de ezel munten uit in het sprookje Tafeltje dekje, ezeltje strekje, knuppel uit de zak.