Khaen
De Khaen of Khene (Laos : ແຄນ ; Thai : แคน , Khmer : គែន) is een soort mondharmonica met pijpen, die meestal van bamboe zijn gemaakt. Deze zijn verbonden met een klein, uitgehold hardhouten reservoir (doosje) waarin lucht wordt geblazen. Tegenwoordig vooral gekoppeld aan de Lao-bevolking van Laosen Isan. Andere soortgelijke instrumenten dateren al uit de bronstijd. In Cambodja wordt het gebruikt door de Laotiaanse bevolking van de provincie Stung Treng. Het wordt het gebruikt in de Lakhon Ken, een Cambodjaans dansdrama-genre met de Khaen als het eerste instrument. In Vietnam wordt dit instrument gebruikt door de Tai-volkeren (omgeving Myanmar) en het Muong-volk (Noord-Vietnam). Het meest interessante kenmerk van de khaen is zijn vrije riet (de lip of tong), dat is gemaakt van messing of zilver. Het is vergelijkbaar aan westerse instrumenten met vrije riet of wel een tong, zoals bij het harmonium, de concertina, accordeon, mondharmonica en bandoneon, die vanaf de 18e eeuw werden ontwikkeld vanuit de Chinese sheng, een instrument dat op de khaen lijkt. Hiervan is een exemplaar vervoerd naar St. Petersburg, Rusland, en zo in Europa terecht gekomen.
De Khaen heeft vijf verschillende varianten, gegroepeerd in twee families (thang san en thang Yao). De thang san- familie omvat Lai sutsanaen (met de tonen GACDE), Lai po sai (CDFGA) en Lai soi (DEGAB), terwijl de thang yao- familie de Lai yai (ACDEG) en Lai noi (DFGAC) omvat. De Lai po sai wordt gezien als de oudste variant en Lai sutsanaen de 'vader van de Lai Khaen'. De Khaen kan worden bespeeld als solo-instrument (dio khene), als onderdeel van een ensemble (zoals wong pong lang en khene wong), of als begeleiding bij een Lao of Isaanse solozanger.
Een Khaen heeft 12 tot 18 pijpen, waarbij er telkens twee achter elkaar zitten. Het exemplaar op de foto heeft er 2 x 8 = 16 pijpen. De lippen worden (tegenwoordig) gemaakt van platgeslagen bronzen munten. Deze worden verhit om ze harder en stijver te maken zodat ze beter trillen. Alles is handwerk.
Componisten die muziek met notities voor het instrument hebben geschreven, zijn onder meer de Nieuw-Zeelands-Amerikaanse Annea Lockwood, de Amerikaan Christopher Adler, de Amerikaan David Loeb, Sidney Marquez Boquiren, Christopher Burns, Jinhee Han, H. James Harkins, Jeff Herriott, Vera Ivanova en Yu Kuwabara.
Hoe het werkt
In elke bamboe pijp zit een tong of lip wat vrij kan trillen als er lucht langs stroomt. De toonhoogte is afhankelijk van de lengte van deze lip (zie ook mondharmonica) en de toonhoogte wordt mede bepaald door de lengte van de buis.
De zogeheten vrij bewegende lip wordt meestal gemaakt van oude munten. Deze worden eerst plat geslagen. De beste soort lip bevat zilver. Bijvoorbeeld een rechthoekig stukje van ongeveer 1 bij 3 cm wordt uitgeknipt uit de platgeslagen munt en met een beitel worden de drie zijden van de lip van ongeveer 0,5 bij 2,5 cm geslagen (losgemaakt). Vervolgens wordt de lip geschuurd en gevijld om hem op de juiste toon te krijgen. Is deze klaar, dan wordt het in een sleuf in de pijp vastgezet. Het geluid wordt gemaakt door de trilling van de lip die op en neer gaat terwijl lucht wordt ingeademd en uitgeademd door de windlade van de khaen die over de lippen is gemaakt. Het mondstuk zit iets onder het midden van de buizen (op de foto rechts donkerbruin), met links het blaas- / zuiggat. De rest van het donkerbruine gedeelte is het reservoir (windlade) wat de lucht verdeelt over de pijpen. Vlak daarboven zitten gaatjes vergelijkbaar met die van een blokfluit. Deze kunnen met de toppen van de vingers worden afgesloten om verschillende tonen te krijgen. Zijn de gaatjes niet afgesloten, dan klinkt er geen geluid. Je kunt zowel blazen als zuigen. Het instrument heeft dus ook iets weg van een mini pijporgel.
Je houdt het instrument tussen beide vlakke handen voor je mond. Met de tong kun je een soort ritme maken door de letter 'T' achter elkaar te maken (T-T-T-T) terwijl je blaast of zuigt (zie ook voorbeeld filmpjes).
Links
- YouTube - Uitleg over de werking (Engels)
- YouTube - Het maken van een Khaen
- YouTube - Khene Laos