Harmonium
Het harmonium, reed organ of pomp orgel is een soort lamel-aerofoon orgel dat geluid produceert als lucht stroomt langs trillende dunne metalen plaatjes in een frame. Het stuk metaal wordt een riet, tong of lamel genoemd. Voor elke toon is er één. Specifieke soorten pomporgels zijn het tongorgel, harmonium en melodeon. Het idee voor het vrije riet werd na 1750 vanuit China via Rusland geïmporteerd en het eerste westerse instrument met vrije riet werd in 1780 in Denemarken gemaakt. het is dus ook een toetsinstrument. De naam harmonium werd in 1840 bedacht door de Fransman Alexandre Debain, die voor het eerst een dergelijk toetsinstrument maakte op basis van drukwind met doorslaande tongen. Later maakte men in de VS ook harmoniums (reed organs) met zuigwind die wat meer 'zangerig' klinken.
Het harmonium is daarmee familie van de mondharmonica, de accordeon en bandoneon. De toonhoogte van de tongen in deze instrumenten wordt bepaald door de breedte en lengte. Hoe breder en langer de tong, hoe lager de toon.
Omdat harmoniums veel kleiner zijn dan pijporgels, werden deze tongorgels in de 19e eeuw op grote schaal gebruikt in kleinere kerken en in particuliere huizen, maar hun volume en toonbereik was niet erg groot. Het is de tijd van de romantiek (muziek). Ze hadden over het algemeen een of soms twee toetsenborden en pedaalborden waren zeldzaam. De betere pomporgels hadden een breder scala aan tonen, en de kasten van die bedoeld voor kerken en welvarende huizen waren vaak prachtige meubelstukken. Tussen de jaren 1850 en de jaren '20 van de twintigste eeuw werden in de VS en Canada enkele miljoenen harmoniums (daar dus reed organs genoemd) en melodeons gemaakt, waarvan sommige werden geëxporteerd (verkocht buiten de VS en Canada). Gedurende deze tijd waren Estey Organ en Mason & Hamlin populaire fabrikanten. De uitvinding van het elektronische orgel in het midden van de jaren '30 betekende het einde van het succes van het harmonium in het Westen, hoewel zijn populariteit als huishoudinstrument al in de jaren '20 was afgenomen toen de muzikale smaak veranderde. Het Hammond orgel die toen ook opkwam kon de klankkwaliteit en het bereik van een pijporgel nabootsen, maar met behoud van de compacte afmetingen van het harmonium en veel goedkoper dan een pijporgel.
Naast de instrumenten van meubelformaat uit het westen bestaan er ook kleinere ontwerpen. Het draagbare, met de hand gepompte harmonium of samvadini is een belangrijk instrument op het Indiase subcontinent dat door Indiërs is ontwikkeld om aan de lokale behoeften te voldoen. De ambachtslieden creëerden een harmonium dat een enkele persoon kon dragen. Deze instrumenten hebben een zacht geluid.
In het westen werd (en soms nog) het instrument veel gebruikt voor het begeleiden van kerkelijke liederen, maar werd ook gebruikt bij volksmuziek. In Nederland zorgde de introductie van het harmonium voor een enorme groei in religieuze thuismuziek. Door de orgelachtige geluidskwaliteit konden gereformeerde gezinnen thuis psalmen en hymnen zingen. Veel nieuwe hymnen werden speciaal voor zang en harmonium geschreven, met name die van Johannes de Heer. Ook werd het door de Europeanen meegenomen naar de koloniën, daar het makkelijker te vervoeren was dan de veel zwaardere piano. Het harmonium kon zelfs redelijk goed tegen vochtige lucht en bleef toonvast.
Net als bij de grote broer het pijporgel, heeft het groter meubel harmonium registers. Met deze knoppen kun je kiezen uit verschillende groepen klankkleuren. De knop bepaalt welke groep tongen lucht krijgen vanaf de blaasbalg die met beide voeten in beweging wordt gezet. Met schuiven wordt de groep open of dicht gezet. De toetsen zijn verbonden met kleppen (zie accordeon) bij elke tong. Druk je de toets in, dan gaat de klep open en kan er lucht naar de tong toe, die dan klinkt.
Links
- Muziekweb - Harmonium
- YouTube - Harmonium (meeste uitleg in het Engels)
- Harmonium museum Nederland