Platentektoniek

Tektoniek (ook wel: platentektoniek) is het bewegen van aardplaten. Om te begrijpen wat aardplaten zijn, moet je eerst weten hoe de aarde in elkaar zit. De aarde bestaat uit lagen. De binnenste laag is eigenlijk een bol en heet de binnenkern. Daar is het heel heet . Daar overheen zit nog een laag: de buitenkern. Daar is het iets minder heet en vloeibaar. Dan heb je de binnenmantel. Daar is het nog iets minder heet (maar het is nog steeds heel heet) Daaroverheen heb je de buitenmantel. Daar is het nog iets minder heet. Daar vind je magma. Dat is gesteente dat zo heet is, dat het is gesmolten. Daaroverheen heb je nog de aardkorst. Dat is de harde, koele laag waar wij op leven. De aardkorst is verdeeld in een soort puzzelstukken. Die puzzelstukken heten aardplaten. Je kunt de aardplaten een beetje vergelijken met ijsschotsen die op water drijven en door de wind en waterstroming bewegen en tegen elkaar aanbotsen of over elkaar schuiven. Aardplaten bewegen net als de ijsschotsen de hele tijd, doordat de aardmantel vloeibaar is (vergelijk dat met het water). Dat wordt verder uitgelegd in het volgende stuk. En dat bewegen, dat is tektoniek. Door tektoniek worden veel natuurrampen veroorzaakt, zoals o.a: aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en tsunami's.

Onze aarde bestaat uit 7 grote stukken land, deze grote stukken land noemen we ook wel continenten. De 7 continenten zijn: Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Europa, Afrika, Azië, Oceanië en Antarctica. Een continent is een ander woord voor werelddeel. Op elk werelddeel of continent liggen een heleboel landen, zo liggen er bijvoorbeeld wel 56 landen op het werelddeel 'Europa'.

Al duizenden jaren vindt het proces van platentektoniek, oftewel het drijven van continenten, plaats. 220 miljoen jaar geleden (Trias) lagen al deze continenten aan elkaar vast en bestond de wereld uit maar 1 continent. Dit continent noemen we het oercontinent 'Pangaea'. Vanaf toen (Jura) is dit grote continent uit elkaar geschoven en daardoor hebben we nu verschillende stukken land op aarde in plaats van 1 groot stuk land.

Tektonische platen

Verdeling van de verschillende platen

De continenten bevinden zich op nog grotere platen. Deze worden tektonische platen genoemd. Deze platen worden verdeeld in oceanische platen of continentale platen. Een oceanische plaat is een plaat die voor het grootste deel wordt bedekt door de oceanen. Een continentale plaat is een plaat die voor het grootste gedeelte wordt bedenkt door de continenten waar wij op wonen. Deze verschillende platen hebben ook namen. Dit zijn de grootste:

• Pacifische plaat
• Amerikaanse plaat
• Afrikaanse plaat
• Euraziatische plaat
• Indische-Australische plaat
• Antarctische plaat

Er zijn nog veel meer andere kleinere platen. Op dit moment verschuiven de verschillende continenten nog steeds, zonder dat je het echt doorhebt. Het continent Afrika schuift bijvoorbeeld elk jaar 1 centimeter onze kant op en de continenten Europa en Noord- Amerika schuiven elk jaar ongeveer 2 centimeter verder uit elkaar.

Ligging van de tektonische platen (blauwe lijnen) en de 'ring van vuur' (rode lijn)

Vaak liggen vulkanen op de randen van de platen. Een bekend voorbeeld is de 'ring van vuur'. Dit zijn de vulkanen die op de rand van de Pacifische plaat liggen.

Plaatbewegingen

De platen die op de mantel van de aarde drijven kunnen op verschillende manieren bewegen. Twee platen kunnen uit elkaar drijven. Twee platen kunnen naar elkaar toe drijven of twee platen kunnen langs elkaar drijven. Ook kunnen platen botsen of schuiven als ze tegen elkaar botsen krijg je een bult of berg als ze onder of op elkaar schuiven krijg je een tog of een gat een tog is een hele diepe kloof die zelfs tot de diepte van het water kan komen

Divergente platen

Divergente beweging

Divergente platen zijn platen die uit elkaar drijven. Als deze platen uit elkaar drijven stijgt er magma op. Magma is gesteente dat gesmolten is en daardoor nu vloeibaar is. Doordat het magma vloeibaar is kunnen de platen hierop drijven. Als het magma vanuit de mantel omhoog komt breekt het de aardkorst en hierdoor ontstaat er een scheur. Magma is heel erg heet en als het in het water van de zee terecht komt, koelt de magma heel snel af omdat het zeewater koud is. Als magma de aardkorst uitkomt noem je het lava. Doordat de lava afkoelt, wordt het in plaats van vloeibaar weer hard en vast. Deze harde en afgekoelde laag lava vormt een nieuw laagje op de oceaanbodem. Als de grens van deze twee platen in de zee ligt, komt het magma onder water omhoog. Hierdoor ontstaan een soort bergen onder water. Dit noem je een mid-oceanische rug. Zo gaat het laagje voor laagje verder, en uiteindelijk kunnen die bergen boven water uitkomen. Op deze manier is bijvoorbeeld Hawaï ontstaan.

Convergente platen

Convergente platen zijn platen die naar elkaar toe drijven. Hierbij zijn 3 mogelijkheden:

1. 

   Ontstaan van bergen
   Twee continentale platen (landplaten) drijven naar elkaar toe: dan ontstaan er plooiingsgebergte. Allebei de platen zijn van hetzelfde materiaal en daardoor duwen ze elkaar omhoog. Ze 'botsen' als het ware tegen elkaar. Tijdens het omhoog duwen van de platen verkreukelen de twee platen in elkaar en hierdoor ontstaan er hoge bergen, zoals de Himalaya en de Alpen.
2. 

   Ontstaan van zeebeving
   Twee oceanische platen (zeeplaten) drijven naar elkaar toe: daarbij schuift de ene plaat onder de andere. De zwaarste en oudste plaat schuift onder de lichte en jongere plaat. Als de ene plaat onder de andere plaat schuift noem je dit 'subductie'. Gebieden waar dit gebeurt noem je 'subductiegebieden'. In deze gebieden komen veel zware aardbevingen voor en er barsten vaak vulkanen uit. Dat komt omdat de plaat die onder de ander schuift, smelt in het magma van de mantel. De nieuwe magma die daardoor ontstaat wil graag weer omhoog en ontsnappen. Dit gebeurt dan via vulkanen.
3. 

   Zee-plaat en land-plaat botsen
   Eén continentale en één oceanische plaat drijven naar elkaar toe: hierbij is er ook sprake van subductie. De zware oceanische plaat schuift onder de lichtere continentale plaat. Ook hierbij komen veel zware aardbevingen voor en barsten er vaak vulkanen uit. Doordat de oceanische plaat onder de continentale plaat schuift, smelt er ook weer een stuk van de oceanische plaat. Het nieuwe magma dat hier ontstaat wil weer omhoog. Hierdoor ontstaan er vaak vulkanische gebergtes, zoals het Andesgebergte.

Transversale bewegingen

Transversale beweging

Transversalen bewegingen komen voor als twee platen langs elkaar schuiven. Doordat twee plaatranden langs elkaar schuiven kunnen er scheuren of breuken in de platen komen. In deze breuken of scheuren kunnen aardbevingen ontstaan, omdat de platen allebei erg zwaar zijn en met veel kracht langs elkaar schuiven. Een bekend voorbeeld hiervan is de San Andreasbreuk. Hier schuren een zeeplaat en een landplaat langs elkaar heen. In 1906 kwam hier nog een grote aardbeving door die een groot deel van de Amerikaanse stad San Francisco verwoestte.

Op deze kaart kun je goed zien waar de platen liggen. De groene lijnen zijn zeg maar 'botslijnen' en de zwarte 'schuiflijnen'. Op de rode lijnen drijven de continentale platen uit elkaar.

De aarde van binnen

De aarde in lagen

De aardbol waar wij op leven bestaat uit 3 lagen:

1. De kern: dit is de binnenste laag van de aarde. Het is een bol die bestaat uit nikkel en ijzer en is heel erg heet, ongeveer 3.700 graden Celsius. De kern van de aarde is 3.450 kilometer dik.
2. De mantel: dit is de middelste laag van de aarde en ook de dikste laag in de aarde. De mantel is 2.900 kilometer dik.
3. De aardkorst: dit is de dunne buitenste laag van de aarde en is zo'n 65 kilometer dik. De aardkorst bestaat uit 6 grote en heel veel kleinere platen. Deze buitenste laag drijft, als een laagje ijs op een vijver, op de mantel.

Krachten

Endogene krachten

Dit zijn krachten die binnen in de aarde werken. Deze krachten kun je niet zien en je merkt er zelf ook niets van. Voorbeelden van endogene krachten zijn bijvoorbeeld het ontstaan van een berg. Maar soms merk je wel wat van de endogene krachten, zoals bij een vulkaanuitbarsting of een aardbeving.

De aarde van binnen verdeeld in lagen.

Exogene krachten

Dit zijn krachten die buiten de aarde beginnen. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld de wind die heel hard langs een berg waait, waardoor de steentjes en het zand die de wind meeneemt, langs de berg komen en zo stukjes van de berg afschuren. Dit kan ook gebeuren in een rivier. Als het water in de rivier snel stroomt, neemt het ook het zand en de steentje mee die in de rivier liggen. Deze steentjes en dit zand schuurt dan hard over de bodem, waardoor er steeds een laagje van de bodem afgaat en daardoor wordt de rivier steeds dieper of breder. De twee voorbeelden worden ook wel erosie en verwering genoemd.

Gevolgen van plaatbewegingen

Gebergtes en dalen

Mid-oceanische ruggen

Wanneer er twee platen van elkaar bewegen die in de zee liggen, komt er ruimte tussen de twee platen. Deze worden opgevuld door de magma die hierbij vrij komt. Als dit omhoog komt, ontstaan er bergen. Deze bergen onder water worden met een moeilijk woord mid-oceanische ruggen genoemd. Een heel bekend voorbeeld hiervan is de mid-Atlantische rug. De mid-Atlantische rug loopt bijna helemaal van de Noordpool naar Antartica. Ook al zit hij grotendeels onder water, toch is dit dus het langste gebergte ter wereld.

Rift-zones

Als de continentale plaat van een continentale plaat beweegt, ontstaat er een riftzone. Dit is een langwerpig landschap, waar een diep dal in zit, een rift. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de Jordaanvallei bij de Dode Zee.

Gebergten

Wanneer er oceanische en continentale platen tegen elkaar aan botsen, worden er bergen gemaakt. Dit komt doordat de platen allebei zwaar zijn en botsen tegen elkaar op. Uiteindelijk zal de zwaarste plaat onder de andere plaat schuiven, maar dit geeft wel een 'deuk' in het landschap. Er ontstaat een gebergte. Een voorbeeld van een gebergte dat ontstaan is door het tegen elkaar botsen van twee platen is de Himalaya. Er is dus ook verschil tussen verschillende soorten gebergtes. In het ene gebergte zijn wel vulkanen te vinden en in het andere weer niet. Dat komt dus door de twee soorten platen dat tegen elkaar aan botste. Als twee landplaten tegen elkaar botsen, ontstaat er een plooiingsgebergte. Beide platen worden omhoog geduwd. Deze gebergtes zijn niet vulkanisch. Als er een landplaat en een zeeplaat of twee zeeplaten tegen elkaar botsen, kan er wel een vulkanisch gebergte ontstaan. Dit komt dus door de subductie en het smelten van het gesteente.

Natuurrampen

Vulkanen

Bij het ontstaan van bergen, kunnen er ook vulkanen ontstaan. Wanneer er platen bewegen, kan er een gat ontstaan op de grens van deze platen. Als er een gebergte ontstaat op zo een gat. Dan spreek je van een vulkaan.

IJsland is een mooi voorbeeld van de stratovulkaan zoals hierboven beschreven. IJsland ligt op twee aardplaten met divergente beweging. Tussen de twee platen komt hierdoor telkens weer magma naar boven dat afkoelt. Daardoor groeit IJsland steeds. In de afgelopen tien jaar is IJsland twintig cm gegroeid.

Aardbevingen

De grenzen tussen twee platen worden breuklijnen genoemd. Bij deze breuklijnen is er meer kans op aardbevingen. De scheuren bij deze breuklijnen zorgen voor veel spanningen. Deze spanning wordt vrij gelaten tijdens een aardbeving.

Proefje

1. Vul een bak met water
2. Pak een stuk piepschuim dat ongeveer in de bak past
3. Snij het piepschuim in stukken
4. Leg de stukken in het water
5. Zie je het? Het piepschuim is de aardkorst, dat drijft op het water.Daardoor bewegen de stukken (de aardplaten. En het water is de aardmantel.)

Zo werkt het ook bij de aarde. Alleen dan in de vorm van een bol.

Bronnen

• Plantentektoniek. (2017). Geraadpleegd van Begrippenlijst vulkanisme
• Peters, A., & Westerveen, F. (2010). Geowijzer. Groningen/Houten, Nederland: Noordhoff.
• Aardrijkskunde (z.j.) Platentektoniek. Opgehaald van Wikispaces op 6-10-2017 van platentektoniek
• Vulkanisme, (2009). De vulkaan en vulkanen informatiesite. Opgehaald van Vulkanisme op 6-11-2017 van Vulkanisme