Runen

Werk in uitvoering! Aan dit artikel wordt de komende uren of dagen nog gewerkt. Belangrijk: Laat dit sjabloon niet langer staan dan nodig is, anders ontmoedig je anderen om het artikel te verbeteren. De maximale houdbaarheid van dit sjabloon is twee weken na de laatste bewerking aan het artikel. Kijk in de geschiedenis of je het artikel kunt bewerken zonder een bewerkingsconflict te veroorzaken.

Dit artikel is nog niet af.

De runen waren een schrijfsysteem, die gebruikt werden door Vikingen en andere Germanen voordat ze het Latijnse schrift gingen gebruiken. Er bestaan drie belangrijke soorten Runen; Oudere Futhark, Jongere Futhark en het Oudengelse Fuþorc. De runen werden op een best gekke manier geschreven; je begon linksboven, en op de volgende regel schrijf je dan verder terwijl je rechts begint en alle letters gespiegeld staan. De volgende regel was dan weer van links naar rechts met normale letters, en zo ging het om de regel steeds van de andere kant. Spaties werden niet gebruikt, maar het gebeurde wel eens dat de schrijvers van runen kruisjes (᛭ of ×) of puntjes (᛫ of ᛬) gebruikten zoals wij nu spaties gebruiken.

Oudere Futhark

Voorbeelden van het Oudere Futhark

Runen

Romanisatie

Vertaling

ᚨᛁᚷᛁᛚᚨᚾᛞᛁᚨᛇᛚᚱᚢᚾ

aigil andi aïlrun

Aigil en Aïlrun

ᛖᚲᛖᚱᛁᛚᚨᛉᚨᛊᚢᚷᛁᛊᚨᛚᚨᛊᛗᚢᚺᚨᚺᚨᛁᛏᛖ

ek erilaz asugisalas muha haite

Ik, earl earl van Asugisal, heet Muha

ᚷᚢᛏᚨᚾᛁᛟᚹᛁ ᚺᚨᛁᛚᚨᚷ

gutaniowi hailag

Heilig voor de Goten

Geschiedenis

Het Oudere Futhark (soms als Fuþark), is de eerste vorm van het runenschrift dat werd gebruikt. Het bestond uit 24 letters. Het ontstond rond de eerste eeuw na Christus in Scandinavië, Duitsland boven de Rijn en in Oost-Europa, waar toen de Germaanse stam van de Goten leefde. De meeste runen zijn teruggevonden in Scandinavië. Dat komt doordat de volkeren in Scandinavië vaker hun runen op grote stenen schreven, waardoor ze makkelijk terug te vinden waren en beter bewaard bleven.

Het Oudere Futhark is waarschijnlijk ontstaan uit het Latijnse schrift (het schrift dat voor Nederlands gebruikt wordt, en waar deze tekst in is geschreven), en door handelaren of hulpsoldaten naar de Germaanse volkeren verspreid. Toen de Germanen zich naar Engeland verspreidden ontstond daar een nieuwe vorm uit het Oudere Futhark, het Fuþorc, in de vijfde eeuw. In Scandinavië veranderde de Oudere Futhark naar het Jongere Futhark rond de achtste eeuw. In de rest van de Germaanse gebieden werden runen vervangen door Latijns schrift.

Letters

Het Oudere Futhark had dus 24 letters, de eerste zes letters spellen Futhark, en dat is de reden dat het schrift zo heet:

Oudere Futhark
Letters	ᚠ	ᚢ	ᚦ	ᚨ	ᚱ	ᚲ	ᚷ	ᚹ	ᚺ/ᚻ	ᚾ	ᛁ	ᛃ	ᛇ	ᛈ	ᛉ		ᛊ/ᛋ	ᛏ	ᛒ	ᛖ	ᛗ	ᛚ	ᛜ	ᛞ	ᛟ
Uitspraak	f	oe	Engelse th	á	rollende r	k	Engelse g	Engelse w	h	n	í	j	tussen de á en de è	p	eerst z	later rollende r	s	t	b	é	m	l	ng	d	ó
Romanisatie	f	u/ū	þ/th	a/ā	r	k/c	g	w	h	n	i/ī	j	ï/æ	p	z	R	s	t	b	e/ē	m	l	ng/ŋ	d	o/ō

Klik om vast te zetten
een soort van legerleider

Jongere Futhark

Voorbeelden van het Jongere Futhark

Runen

Romanisatie

Oudnoors in Latijns schrijft

Vertaling

ᚢᛚᛘᛁ×ᛚᛁᛏ×ᚱᛁᛋᛅ×ᛋᛏᛁᚾ×ᚦᛁᚾᛅ

ulmi×lit×risa×stin×þina

Holmi let ræisa stæin þenna

Holmi liet deze steen oprichten

ᚱᚢᚾᛅᚱ᛬ᚦᛁᛋᛅᚱ

runar.þisar

rúnar þessar

Deze runen

Letters

Het Jongere Futhark had dus 16 letters en twee alfabetten; korte en lange tak. Net als bij de Oudere Futhark spellen de eerste letters 'Futhark':

Jongere Futhark
Lange tak	ᚠ	ᚢ	ᚦ	ᚬ	ᚱ	ᚴ	ᚼ	ᚾ	ᛁ	ᛅ	ᛋ	ᛏ	ᛒ	ᛘ	ᛚ	ᛦ
Korte tak	ᚠ	ᚢ	ᚦ	ᚭ	ᚱ	ᚴ	ᚽ	ᚿ	ᛁ	ᛆ	ᛌ	ᛐ	ᛓ	ᛙ	ᛚ	ᛧ
Uitspraak	f of v	oe, w, ú, ó of eu	Engelse th	á, ó of tussen á en è	rollende r	k, Engelse g of ng	h	n	í of é	á, é of tussen á en è	s	t of d	b of p	m	l	rollende r
Romanisatie	f	u	þ/th	ą	r	k	h	n	i	a	s	t	b	m	l	R

Fuþorc

Voorbeelden van het Fuþorc

Runen

Romanisatie

Vertaling

ᛖᚳᚢᛗᚫᛞᛁᛏᚩᚳᚪ

ek umædit oka

Ik, Oka, niet verwond/niet boos

ᚠᛁᛋᚳ᛫ᚠᛚᚩᛞᚢ᛫ᚪᚻᚩᚠᚩᚾᚠᛖᚱᚷᛖᚾᛒᛖᚱᛁᚷ

fisc᛫flodu᛫ahof on fergenberig

De vloed spoelde de vis op de bergklif

Geschiedenis

Fuþorc ontstond toen de Germanen in de vijfde eeuw voor het eerst richting het huidige Engeland trokken, namen ze de runen mee. Door de verandering in taal die bij de Germanen in Engeland voorkwamen, veranderden hun runen ook. Behalve in Engeland gebeurde dit ook in Friesland en de rest van de Nederlandse kust, delen van de Duitse kust en een deel van de Deense kust. Dit kwam doordat toen nog op al die plekken Fries werd gesproken. Het Fries van voor de elfde eeuw leek heel veel op het Engels van voor de elfde eeuw.

Het runenschrift bleef in Engeland in gebruik totdat Willem de Veroveraar, een (Franstalige) Normandiër het land in 1066 veroverde. Hiernaar werden de runen snel vervangen door het Latijnse schrift, dat tot vandaag de dag in Engeland werd gebruikt. Ook in Friesland verdwenen de runen. Waarschijnlijk stierven de runen in de elfde eeuw uit, en hadden mensen in Engeland tot in de twaalfde eeuw kennis van het Fuþorc.

Het Fuþorc leek sterk op het Oudere Futhark, maar door de taalveranderingen waren er ook een aantal runen die van klank of vorm veranderden. Er kwamen een paar runen bij, en de rune voor de á werd in drie runen verdeeld; een voor de ó, een voor de á en eentje tussen de á en è in. Uiteindelijk had Fuþorc 28 runen, 4 meer dan het Oudere Futhark.

Letters

Het Fuþorc heeft dus 28 letters, en is net als Futhark naar de eerste zes letters vernoemd.

Fuþorc
Letters	ᚠ	ᚢ	ᚦ	ᚩ	ᚱ	ᚳ		ᚷ		ᚹ	ᚻ	ᚾ	ᛁ	ᛡ/ᛄ	ᛇ	ᛈ	ᛉ	ᛋ/ᚴ	ᛏ	ᛒ	ᛖ	ᛗ	ᛚ	ᛝ	ᛟ	ᛞ	ᚪ	ᚫ	ᛠ	ᚣ
Uitspraak	f of v	oe	Engelse th	ó	rollende r	k	tsj	g of Engelse g	j	Engelse w	h of g	n	í	j	í	p	geen	s	t	b	é	m	l	ng	eu	d	á	tussen á en è	ea	ú
Romanisatie	f	u/ū	þ/th	o/ō	r	c	ċ	g	ġ	w	h	n	i/ī	j	ï	p	x	s	t	b	e/ē	m	l	ng/ŋ	œ	d	a/ā	æ/ǣ	ea	y/ȳ

Links

• Je eigen naam in runen