Runen

Uit Wikikids
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
Oudere Futhark op een gouden versiering. De tekst luidt "eekrilazmariþeubazhaitewraitalaþo", wat "Ik, earl, heet Mariþeubaz, ik schrijf een uitnodiging" betekent.
Kaart met plaatsen waar veel runen terug zijn gevonden.

De runen waren een schrijfsysteem, die gebruikt werden door Vikingen en andere Germanen voordat ze het Latijnse schrift gingen gebruiken. Er bestaan drie belangrijke soorten Runen; Oudere Futhark, Jongere Futhark en het Oudengelse Fuþorc. De runen werden op een best gekke manier geschreven; je begon linksboven, en op de volgende regel schrijf je dan verder terwijl je rechts begint en alle letters gespiegeld staan. De volgende regel was dan weer van links naar rechts met normale letters, en zo ging het om de regel steeds van de andere kant. Spaties werden niet gebruikt, maar het gebeurde wel eens dat de schrijvers van runen kruisjes (᛭ of ×) of puntjes (᛫ of ᛬) gebruikten zoals wij nu spaties gebruiken.

Oudere Futhark

Geschiedenis

Het Oudere Futhark (soms als Fuþark), is de eerste vorm van het runenschrift dat werd gebruikt. Het bestond uit 24 letters. Het ontstond rond de eerste eeuw na Christus in Scandinavië, Duitsland boven de Rijn en in Oost-Europa, waar toen de Germaanse stam van de Goten leefde. De meeste runen zijn teruggevonden in Scandinavië. Dat komt doordat de volkeren in Scandinavië vaker hun runen op grote stenen schreven, waardoor ze makkelijk terug te vinden waren en beter bewaard bleven.

Het Oudere Futhark is waarschijnlijk ontstaan uit het Latijnse schrift (het schrift dat voor Nederlands gebruikt wordt, en waar deze tekst in is geschreven), en door handelaren of hulpsoldaten naar de Germaanse volkeren verspreid. Toen de Germanen zich naar Engeland verspreidden ontstond daar een nieuwe vorm uit het Oudere Futhark, het Fuþorc, in de vijfde eeuw. In Scandinavië veranderde de Oudere Futhark naar het Jongere Futhark rond de achtste eeuw. In de rest van de Germaanse gebieden werden runen vervangen door Latijns schrift.

Letters

Het Oudere Futhark had dus 24 letters, de eerste zes letters spellen Futhark, en dat is de reden dat het schrift zo heet:

Oudere Futhark
Letters ᚠ ᚢ ᚦ ᚨ ᚱ ᚲ ᚷ ᚹ ᚺ/ᚻ ᚾ ᛁ ᛃ ᛇ ᛈ ᛉ ᛊ/ᛋ ᛏ ᛒ ᛖ ᛗ ᛚ ᛜ ᛞ ᛟ
Uitspraak f oe Engelse th á rollende r k Engelse g Engelse w h n í j tussen de á en de è p eerst z later rollende r s t b é m l ng d ó
Romanisatie f u/ū þ/th a/ā r k/c g w h n i/ī j ï/æ p z R s t b e/ē m l ng/ŋ d o/ō

Jongere Futhark

Geschiedenis

Het Jongere Futhark ontstond rond de achtste eeuw uit het Oudere Futhark. Dit gebeurde alleen in Scandinavië, waar de Vikingen woonden, omdat in de andere Germaanse gebieden de mensen al het Latijnse Schrift gingen gebruiken. In tegenstelling tot het Oudere Futhark lijkt het dat ook de arme mensen het kenden. Dit denken wetenschappers omdat er duizenden runen van het Jongere Futhark zijn gevonden. Die werden zeker niet allemaal door de leiders van de Vikingen geschreven. Het werd door de Oude Noren en Zweden gebruikt tot aan het eind van de middeleeuwen. Hierna werden ze door het Latijnse schrift vervangen.

Het grootste verschil tussen het Oudere en Jongere Futhark is het aantal letters. Dit waren er bij het Oudere Futhark 24, maar bij het Jongere Futhark maar 16. Ondanks dat hadden de Oude Noren in die tijd veel meer klanken. Hierdoor is het voor wetenschappers vaak lastig om de teksten op de runen te ontcijferen, want veel runen kunnen twee of meer klanken hebben. Daardoor kan één woord in runen meerdere oude woorden tegelijkertijd zijn.

Het Jongere Futhark had nog iets speciaals: er werden twee verschillende alfabetten gebruikt. Deze alfabetten bestonden tegelijkertijd. Deze twee alfabetten zijn 'lange tak' en 'korte tak'. Meestal wordt de korte tak gezien als een simpelere variant van de lange tak. Lange tak werd vooral in Denemarken gebruikt, lange tak vooral in Noorwegen en Zweden.

Letters

Het Jongere Futhark had dus 16 letters en twee alfabetten; korte en lange tak. Net als bij de Oudere Futhark spellen de eerste letters 'Futhark', of preciezer 'Fuþąrk':

Jongere Futhark
Lange tak ᚠ ᚢ ᚦ ᚬ ᚱ ᚴ ᚼ ᚾ ᛁ ᛅ ᛋ ᛏ ᛒ ᛘ ᛚ ᛦ
Korte tak ᚠ ᚢ ᚦ ᚭ ᚱ ᚴ ᚽ ᚿ ᛁ ᛆ ᛌ ᛐ ᛓ ᛙ ᛚ ᛧ
Uitspraak f v oe w ú ó eu Engelse th à ó tussen á en è tussen ò en à rollende r k Engelse g ng h n í é j à é tussen á en è s ts t d b p m l rollende r
Romanisatie f u þ/th ą r k h n i a s t b m l R
Spelling in Oudnoors
(Latijns schrift) 		f ff/ffu u u/v/ƿ Vraagteken2.png y o ø/ö/œ þ/ð a o æ/ę/e ǫ/o/a r k/c g ng h n i e/æ j/i a e/æ æ/ę/e s z t d b p m l/ꝇ r

Fuþorc

Geschiedenis

Fuþorc ontstond toen de Germanen in de vijfde eeuw voor het eerst richting het huidige Engeland trokken, en ze de runen meenamen. Door de verandering in taal die bij de Germanen in Engeland voorkwamen, veranderden hun runen ook. Behalve in Engeland gebeurde dit ook in Friesland en de rest van de Nederlandse kust, delen van de Duitse kust en een deel van de Deense kust. Dit kwam doordat toen nog op al die plekken Fries werd gesproken. Het Fries van voor de elfde eeuw leek heel veel op het Engels van voor de elfde eeuw.

Het runenschrift bleef in Engeland in gebruik totdat Willem de Veroveraar, een (Franstalige) Normandiër het land in 1066 veroverde. Hiernaar werden de runen snel vervangen door het Latijnse schrift, dat tot vandaag de dag in Engeland werd gebruikt. Ook in Friesland verdwenen de runen. Waarschijnlijk stierven de runen in de elfde eeuw uit, en hadden mensen in Engeland tot in de twaalfde eeuw kennis van het Fuþorc.

Het Fuþorc leek sterk op het Oudere Futhark, maar door de taalveranderingen waren er ook een aantal runen die van klank of vorm veranderden. Er kwamen een paar runen bij, en de rune voor de á werd in drie runen verdeeld; een voor de ó, een voor de à en eentje tussen de á en è in. Uiteindelijk had Fuþorc 28 runen, 4 meer dan het Oudere Futhark.

Letters

Het Fuþorc heeft dus 28 letters, en is net als Futhark naar de eerste zes letters vernoemd. De klanken ng en eu zijn verdwenen voordat het Oudengels overging op het Latijnse schrift.

Fuþorc
Letters ᚠ ᚢ ᚦ ᚩ ᚱ ᚳ ᚷ ᚹ ᚻ ᚾ ᛁ ᛡ/ᛄ ᛇ ᛈ ᛉ ᛋ/ᚴ ᛏ ᛒ ᛖ ᛗ ᛚ ᛝ ᛟ ᛞ ᚪ ᚫ ᛠ ᚣ
Uitspraak f of v oe Engelse th ó rollende r k tsj g of Engelse g j Engelse w h of g n í j í h of g p geen s of z t b é m l ng ng gevolgd door Engelse g eu d à tussen á en è ea ú
Romanisatie f u þ/th o r c/k g w h n i j ï p x s t b e m l ng/ŋ œ d a æ ea y
Spelling in Oudengels
(Latijns schrift) 		f u/ū þ/ð o/ō r c ċ g ġ ƿ Vraagteken2.png/u h n i/ī ġ i/ī h p (x) s t b e/ē m l afwezig ng afwezig d a/ā æ/ǣ ea/ēa y/ȳ

Let op dat alle platte streepjes en puntjes boven de klinkers, de 'c' en de 'g' door moderne wetenschappers erbij zijn bedacht om onderzoek makkelijker te maken. De platte streepjes zijn er om aan te geven hoe lang een klank werd uitgesproken, zoals in het Nederlands de 'uu' in 'fuut' heel kort wordt uitgesproken en in 'vuur' wat langer.

Voorbeelden

Voorbeelden van het Oudere Futhark Voorbeelden van het Jongere Futhark Voorbeelden van het Fuþorc
Runen Runen Runen
Romanisatie Romanisatie Romanisatie
Oudnoors in Latijns schrift Oudengels/-fries in Latijns schrift
Vertaling Vertaling Vertaling
ᚨᛁᚷᛁᛚᚨᚾᛞᛁᚨᛇᛚᚱᚢᚾ ᚢᛚᛘᛁ×ᛚᛁᛏ×ᚱᛁᛋᛅ×ᛋᛏᛁᚾ×ᚦᛁᚾᛅ ᛖᚳᚢᛗᚫᛞᛁᛏᚩᚳᚪ
aigil andi aïlrun ulmi×lit×risa×stin×þina ek umædit oka
Holmi let ræisa stæin þenna Ek unmædit Oka
Aigil en Aïlrun Holmi liet deze steen oprichten Ik, Oka, niet verwond/niet boos
ᛖᚲᛖᚱᛁᛚᚨᛉᚨᛊᚢᚷᛁᛊᚨᛚᚨᛊᛗᚢᚺᚨᚺᚨᛁᛏᛖ ᚱᚢᚾᛅᚱ᛬ᚦᛁᛋᛅᚱ ᚠᛁᛋᚳ᛫ᚠᛚᚩᛞᚢ᛫ᚪᚻᚩᚠᚩᚾᚠᛖᚱᚷᛖᚾᛒᛖᚱᛁᚷ
ek erilaz asugisalas muha haite runar.þisar fisc᛫flodu᛫ahof on fergenberig
rúnar þessar Fisċ flōd āhōf on fyrgenberig
Ik, earl Vraagteken2.png van Asugisal, heet Muha Deze runen De vloed spoelde de vis op de bergklif
ᚷᚢᛏᚨᚾᛁᛟᚹᛁᚺᚨᛁᛚᚨᚷ ᚼᚢᚱᚾᚼᛁᛅᚱᛏᛅᛦ ᛋᛇᚦᚫᛒᛚᛚᛞ¦¦ᚦᛁᚲᚦ¦¦ᚻᛚᚪᚹ
gutaniowi hailag hurn hiartaR sïþæblld¦¦þicþ¦¦hlaw
Horn hjartar Siþæbald þiġþ hlāw
Heilig voor de Goten Hoorn van het hert Siþæbald krijgt een graf

Links

Afkomstig van Wikikids , de interactieve Nederlandstalige Internet-encyclopedie voor en door kinderen. "https://wikikids.nl/index.php?title=Runen&oldid=850222"