Literatuurkritiek

Literatuurkritiek of literaire kritiek zijn signalementen, recensies, beschouwingen en andere tekstsoorten waarin een schrijver of een letterkundige kritiek geeft op een literair werk. Dit kan gaan om proza (boeken) of poëzie (gedichten).

Professionele en amateuristische kritiek

Literatuurkritiek wordt over het algemeen gegeven door schrijvers of letterkundigen, omdat mensen zijn die veel verstand hebben van boeken en taal. Een schrijver weet veel van boeken omdat hij zelf boeken schrijft en een letterkundige of literatuurwetenschapper omdat hij de taal en boeken bestudeert. Daarom zullen in kranten en tijdschriften doorgaans stukken van schrijvers en literatuurwetenschappers worden gepubliceerd. Deze kritiek wordt ook wel 'professionele literatuurkritiek' genoemd (kritiek die gegeven is door een kundig iemand die dat als beroep heeft).

Dat betekent niet dat alleen schrijvers en literatuurwetenschappers literatuurkritiek kunnen geven. In beginsel kan iedereen literatuurkritiek geven, maar die zal vaak van een lager niveau zijn. Zulke literatuurkritiek wordt daarom 'amateuristisch' genoemd. De meeste mensen (liefhebbers) weten meestal namelijk minder van literatuur dan schrijvers en literatuurwetenschappers. Toch is het geven van literatuurkritiek voor kinderen en volwassenen een goede oefening om de schrijfvaardigheid te verbeteren. Dat wil zeggen dat het schrijven van kritische stukken helpt bij goed en overtuigend leren schrijven.

Soorten literatuurkritiek

Over het algemeen zijn er drie soorten literatuurkritiek: journalistieke literatuurkritiek, essayistische literatuurkritiek en wetenschappelijke literatuurkritiek.

Journalistiek

Journalistieke literatuurkritiek is doorgaans kort en informatief: de journalist/recensent probeert de lezer advies te geven of die een boek al dan niet moet gaan lezen. De lezer kan zo bepalen of die een boek het al dan niet waard vindt om te lezen. Bekende kwaliteitskranten met dergelijke recensies zijn de Volkskrant, Trouw en de NRC.

Essayistisch

Essayistische literatuurkritiek is meestal te vinden in literaire tijdschriften. Deze stukken zijn vaak langer, omdat de essayist schrijft voor een publiek dat veel literatuur leest en dus dieper ingaat op een boek. Deze essays zijn niet alleen maar informatief: de essayist geeft vaak vanuit een bepaalde literaire stroming diens kritiek op het boek. Bekende literaire tijdschriften zijn De Gids, De Revisor en Tirade.

Wetenschappelijk

Wetenschappelijke literatuurkritiek is uitsluitend te vinden in literatuurwetenschappelijke of letterkundige tijdschriften en boeken. Deze stukken zijn het langst en het meest verdiepend. Literatuurwetenschappers schrijven hun teksten namelijk voor schrijvers en andere wetenschappers. In wetenschappelijke literatuurkritiek wordt niet alleen rekening gehouden met de literaire stroming van de schrijver, maar ook diens oeuvre (andere boeken van de schrijver) en soms ook hun leven of ideologie. Daarnaast wordt het werk geanalyseerd (In welke traditie past een boek? Hoe is het boek geschreven? Wat wil de schrijver met zijn werk bereiken? Hoe moet de lezer reageren?), geïnterpreteerd (Wat wordt er bedoeld met bepaalde zinnen? Waarvoor staan bepaalde personages en gebeurtenissen symbool? Bedoelt de schrijver heel iets anders dan wat die letterlijk opschrijft?) en geëvalueerd (de literatuurkritiek zelf).

Dat een bepaalde soort kritiek voor een bepaalde soort lezer is geschreven, wil niet zeggen dat alleen sommige mensen bepaalde kritiek mogen of moeten lezen. Een leek kan prima wetenschappelijke literatuurkritiek lezen, net zoals dat een literatuurwetenschapper ook wel eens een recensie in de krant leest. In algemene zin is het juist goed om kritiek van een hoger niveau te lezen, omdat de lezer dan zelf diens kennis vergroot en diens niveau verhoogt. Net zoals dat het schrijven van kritische stukken helpt bij goed en overtuigend leren schrijven (schrijfvaardigheid), helpt het bestuderen van goede literatuurkritiek bij het beter begrijpen van een boek (leesvaardigheid). Zo kan wetenschappelijke literatuurkritiek een onderliggende boodschap, symbolen of literaire verwijzingen (intertextualiteit) blootleggen.

Stromingen

Stromingen binnen de literatuurkritiek zijn wat anders dan de soorten literatuurkritiek. Met de stromingen binnen de literatuurkritiek wordt bedoeld tot welke groep critici een bepaalde literatuurcriticus behoort. Elke stroming benadert een boek anders en heeft een andere mening over wat een boek goed of slecht maakt. Hieronder volgt een aantal stromingen:

• Formalisme: formalisten vinden een boek goed als het qua grammatica, syntaxis, metrum en stijlfiguren. Binnen deze kritiek staat de vorm van het boek centraal: het werk moet los worden gelezen van de schrijver en moet vooral creatief en vernieuwend zijn. De vorm van het boek zelf moet de lezer betoveren en/of verwarren. De schrijver en het boek moeten niet door elkaar worden gehaald (intentionele drogreden): de persoonlijke ervaringen of achtergrond van de schrijver, wat zijn intenties waren en welke symboliek gelezen kan worden in het boek, zijn niet belangrijk. De tekst zelf moet worden beoordeeld en niet de zaken daaromheen. Voorbeelden van formalistische stromingen zijn het Russisch formalisme, de nieuwe literatuurkritiek (Engels: New Criticism of close reading) uit de Verenigde Staten en de Werkinterpretation (Nederlands: 'Werkintepretatie') uit Duitsland.
• Theoretische kritiek: bestudeert hoe een boek in verhouding staat tot bestaande opvattingen over goede literatuur. De theoretici zien de vorm van het boek niet los van andere boeken en de schrijver, maar beschouwen alle boeken juist als een werk van hun tijd. Wat maakt goede literatuur? Wat was vroeger goede literatuur en wat is nu goede literatuur? Wat heeft literatuur te maken met cultuur? Wat heeft literatuur te maken met de maatschappij? Hoe las de lezer vroeger een boek? Hoe leest de lezer nu een boek? Hoe verschillen de ideeën van vroeger van de ideeën van nu? Zulke vragen worden als belangrijk gezien in de theoretische literatuurwetenschap. Hierdoor hebben de theoretici een minder eenduidige opvatting over wat nou een goed boek of wat nou een slecht boek is.
• Vergelijkende kritiek: vergelijkt het boek zelf met andere literatuur, literaire stromingen en geschiedenis. Wordt ook als onderdeel gezien van de theoretische kritiek.
• Biografische kritiek: gaat (in tegenstelling tot de formalisten) ervan uit dat een boek helemaal niet los staat van de schrijver, maar trekt juist vergelijkingen tussen bepaalde thema's, personages en keuzes in het boek, en koppelt dat aan de geschiedenis en de ervaringen van de schrijver. Binnen de biografische kritiek wordt dit helemaal niet gezien als een drogredenering (de intentionele drogreden), maar juist als een andere en aanvullende kijk op het boek.
• Psycho- of psychoanalytische kritiek: lijkt erg op de biografische kritiek, maar bestudeert ook de karaktertrekken van de schrijver. De psychologische toestand van de schrijver (diens stoornissen, diens eigenschappen, diens eigenaardigheden, diens frustraties en diens gerichtheid) wordt betrokken bij het boek en wordt gebruikt om bepaalde personages of keuzes in een boek te verklaren. Hiervoor wordt onder andere de psychoanalyse van Sigmund Freud gebruikt. Over deze vorm van kritiek is veel te doen, omdat de psychoanalyse tegenwoordig als onwetenschappelijk wordt beschouwd en omdat deze vorm van kritiek zich ook brandt aan de eerdergenoemde intentionele drogreden.
• Sociologische kritiek: vergelijkt een boek met de staat van de maatschappij. Een boek wordt niet los gezien van de schrijver en diens wereld, maar juist gezien als een voortbrengsel van de maatschappij op het moment van schrijven. Binnen de sociologische kritiek wordt een boek (onder andere) goed gevonden als het betrokken is bij de maatschappij op dat moment en als het inzichten geeft over de maatschappijen van vroeger en de maatschappijen van de toekomst. Sociologische kritiek kan zich ook richten op een deelgebied van de maatschappij, zoals vrouwen (feministische kritiek) of voormalige koloniën (postkoloniale kritiek).
• Marxistische kritiek: lijkt op de sociologische kritiek, maar gaat een stuk verder en heeft een mening over wat de beste samenleving is. Volgens de marxistische literatuurkritiek werken goede boeken bevrijdend: een goed boek werkt toe naar de bevrijding van mensen uit hun ongelijkheid door de maatschappij te bekritiseren en na te gaan of een boek bijdraagt aan de strijd tegen uitbuiting. De samenleving en haar geschiedenis moeten worden gezien als een eeuwige strijd van onderdrukkers en onderdrukten, een strijd tussen bezitters en bezitlozen en daarmee een strijd om de productiemiddelen. Deze 'basis' van de samenleving is vormend voor de sociologie, de politiek en de geestelijkheid, en dus ook de literatuur. Gezamenlijk wordt dit de 'bovenbouw' genoemd. Tegelijkertijd betekent dat niet dat de bovenbouw achterover kan leunen: binnen de marxistische literatuurkritiek heeft de literatuur namelijk een revolutionaire taak. Een goed boek is namelijk niet simpelweg een reflectie van de maatschappij (de basis), maar zet aan tot denken om die basis juist te veranderen.

Literaire argumenten

Er zijn veel dingen die uitmaken of een boek goed of slecht wordt gevonden. Hieronder volgt een overzicht van dingen die meespelen bij het beoordelen van een boek:

• Emotioneel argument: beweegt het boek de lezer? Wordt de lezer verrast, ontroerd of opgewekt?
• Esthetisch argument: is het boek mooi geschreven? Zijn de zinnen mooi? Leest het boek fijn?
• Intentioneel argument: wat probeert de schrijver met het boek te zeggen? Wat is de betekenis van het boek? Komt de intentie van de schrijver goed terug in het boek?
• Literair-historisch argument: is het boek verrassend, vernieuwend en grensverleggend? Is het experimenteel en voegt het wezenlijks iets toe vergeleken met andere boeken? Springt het boek eruit?
• Moreel argument: gaat uit van het bestaan van een absoluut goed en kwaad. Handelen de personages op de goede manier? Deugt hun gedrag?
• Realistisch argument: kan het verhaal echt gebeurd zijn? Is het verhaal te geloven? Gebeuren er dingen in het verhaal die niet realistisch zijn?
• Stilistisch argument: wordt er gebruik gemaakt van mooie stijlfiguren of metra? Is de grammaticale structuur en/of de syntax bijzonder?
• Structureel argument: is het verhaal goed opgebouwd? Klopt het verhaal en zit het goed in elkaar? Sluiten de gebeurtenissen logisch op elkaar aan?

Bronvermelding

• Algemeen letterkundig lexicon (2012). Kritiek. Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren. [1]
• Boonstra, H.T. (1979). 'Van waardeoordeel tot literatuuropvatting'. De Gids, 142, 243–253. [2]
• De Roy van Zuydewijn, H.J. (1977). 'De dwaalwegen van de literaire kritiek'. De nieuwe taalgids, 70(1), 508–519. [3]
• Lagerwaard, H. (1980, 6 mei). Marxistische literatuurkritiek. NRC Handelsblad. [4]