Filips de Stoute
Filips de stoute, geboren op 17 januari 1342 in Pontoise en overleden op 27 april 1404 in Hal (Henegouwen), is de vierde en laatste (jongste) zoon van koning Jan II van Frankrijk, bekend in het Frans als “Jean le Bon” (Jan de Goede), en van moeder Bonne (maagd) van Luxemburg. Van 1363 tot 1404 was Filips de eerste hertog van Bourgondië en werd hiermee de stamvader van het huis Valois-Bourgondië, een zijtak van het huis Valois.
De moed die hij toonde tijdens de Franse nederlaag bij Poitiers in 1356, toen hij nog maar veertien jaar oud was, leverde hem de bijnaam "Stoute" op. Hij werd ooit genoemd Filips "zonder land", maar zijn vader beloont in 1360 bij zijn terugkeer uit zijn Londense gevangenschap hem met het graafschap Touraine. In 1363 schonk de koning hem het hertogdom Bourgondië, dat hij had geërfd bij de dood van de laatste van de laatste Capetiaanse hertog van Bourgondië, Filips de Rouvres (die op 15-jarige leeftijd zonder nakomelingen stierf). Filps de Stoute trouwt op 19 juni 1369 in de Sint-Bavokerk te Gent met Margeretha van Male, weduwe van de vorige hertog van Bourgondië en rijke erfgename van de graafschappen Vlaanderen, Artois, Rethel, Nevers en het graafschap Bourgondië. Bij het overlijden van haar vader Lodewijk II van Vlaanderen wordt Filips de Stoute in 1384 heer van deze gebieden, meegebracht als bruidsschat door zijn vrouw.
Alles bij elkaar wordt Filips de Stoute heer van Vlaanderen, Artois, Rethel, de heerlijkheden van Mechelen en Salins, Champagne landen, Nevers en de baronie van Donzy, en het hertogdom Bourgondië en het graafschap Bourgondië (land dat toebehoort aan het Heilige Roomse Rijk). Het bezit van deze aanzienlijke territoriale eenheid (gebied) maakt van hem de machtigste van de "heren van de lelies", de eerste van de gelijken (adel) van Frankrijk .
Filips de Stoute is kunstliefhebber, weelderige mecenas (weldoener), liefhebber van architectuur, maar ook een slimme, scherpzinnige en subtiele (slimme) politicus, die de Bourgondische politiek met voorzichtigheid leidt. "Hij zag ver" schrijft de kroniekschrijver Jean Froissart in zijn Kronieken. Christine de Pizan, een andere getuige uit die tijd, onderstreept zijn "soevereine (heersende) gevoel en advies". Filips de Stoute legt de basis voor een machtige Bourgondische staat die, op zijn hoogtepunt, een rivaal (tegenstander) is van het koninkrijk Frankrijk en zelfs zo ver gaat dat hij het in gevaar brengt. De staat die hij starte, zou een belangrijke pagina in de geschiedenis van Bourgondië worden voor meer dan een eeuw. Ook de Nederlandse en Belgische geschiedenis zal hier deel van uitmaken.
Jeugd
Hij werd opgeleid aan het hof met kinderen van dezelfde leeftijd met wie hij later verder zou optrekken of mee te maken zou krijgen: Filips van Orléans zijn oom - zijn broers Charles, de toekomstige Karel V van Frankrijk - Louis, toekomstige hertog Lodewijk I van Anjou en Jean, toekomstige Jean de Berry. Ook Louis de Bourbon, Édouard en Robert de Bar, Godefroy van Brabant, Louis d'Étampes, Louis d'Évreux (broer van Charles le Mauvais), Jean en Charles d' Artois, Charles d'Alençon en Philippe de Rouvre behoorden tot deze kring.
Zijn leermeester is waarschijnlijk Sylvestre de la Servelle. Hij leerde Filips Latijn en grammatica. Zijn moeder en grootmoeder van vaderskant stierven in 1349 aan de pest. Men zocht een zondebok voor deze ziekte. Men wees de Joden aan als boosdoener en dat terwijl de Joden zelf ook aan de pest bezwijken.Zijn grootvader, Filips VI, stierf kort daarna in 1350. Een van de eerste beslissingen van zijn vader Jan II van Frankrijk (gekroond tot koning van Frankrijk op 26 september 1350 in Reims) is om het leger te reorganiseren. Ook de adel die er een groot deel van uitmaakt, weet hij meer disciplineren bij te brengen door de Orde van de Ster opnieuw leven in te blazen. Filips de Stoute en zijn broer, Jean de Berry, worden gewapende ridders van deze orde, samen met honderd anderen op 6 januari 1352.
Slag bij Poitiers
Deze slag is er een tijdens de Honderdjarige Oorlog. Een strijd tussen Frankrijk en Engeland. De Fransen zijn slecht georganiseerd. De dan 14 jarige Filips staat zijn vader Jan II van Frankrijk bij in de strijd. Ze weten te overleven, maar worden gevangen genomen door de Engelsen en naar Londen gebracht. De Franse koning vindt het belangrijk om de eer hoog te houden in plaats van laf te vluchten. Zijn tegenstander de 'Zwarte Prins' van Wales (oudste zoon van Edward III van Engeland), behandelt hem met grote eerbied. Edward III gaf hen eerst nog een vorstelijk onthaal en behandelt zijn gevangenen met vrijgevigheid. Er worden onmiddellijk onderhandelingen gestart om de voorwaarden voor hun vrijlating vast te stellen, evenals het bedrag van het losgeld. Dat overleg mislukt. Het gevangenschap wordt steeds grimmiger en Jan en Filips belanden zelfs in de Tower van Londen. Na vier jaar worden vader en zoon naar Calais (Frankrijk) gebracht en daar nog zes maanden vastgehouden. Twee van zijn zonen, Lodewijk I van Anjou en Jean de Berry, nemen hun plaats in Londen in om de betaling van het losgeld te garanderen. Ook Bourgondië heeft veel last van de oorlog. Plunderingen van de Engelsen zijn de veroorzakers van armoede en de pest doet er een flinke schep bovenop. Filips de Rouvres is dan de Hertog van Bourgondië. Als laatste hoofd van de oudere tak van de Capetiaanse hertogen van Bourgondië komt hij kinderloos in 1361 te overlijden. Via een ingewikkelde lijn van erfgenamen komt Bourgondië toe aan Jan II van Frankrijk. Bij zijn intrede beloofd hij dat Bourgondië de priveleges (voordelen) van het hertogdom mag behouden. Jan keert terug naar Parijs en stelt een gouverneur voor Bourgondie aan; Henri de Bar, heer van Pierrefort. De verdediging van het hertogdom had Jan toevertrouwd aan Jean II de Melun, graaf van Tancarville. Men wil in Bourgondië niet dat Bourgondië een provincie van het koninklijk domein Frankrijk wordt. Dit stemt Jan ontevreden. Op 27 juni 1363 vervangt de koning de graaf van Tancarville door Filips, zijn jongste zoon, aan wie hij de titel van luitenant-generaal van het hertogdom geeft met volledige bevoegdheid om de zaken te beheren.
Hertog van Bourgondië
.svg)
Zes maanden na zijn benoeming tot luitenant-generaal, maakte de koning zijn zoon Filips tot hertog van Bourgondië. Hij wordt dan ook zoals het heet 'Peer van Frankrijk', een adellijke titel. Hierbij neemt Filips de Stoute een eigen wapen (heraldiek) aan. Hij koos ervoor om dit wapen van de zonen van Frankrijk te delen met het oude wapen van de Capetiaanse hertogen van Bourgondië (huis Capet).
Het koninklijke geschenk dat Jan de Goede en Karel V aan Filips de Stoute schenken, is tweeledig: ze bieden hem zowel land als een "bundel van rechten" aan, merkt Bertrand Schnerb op. Het hertogelijk domein is uitgestrekt en rijk en in zijn hoedanigheid is de hertog de machtigste van de landheren van het vorstendom. Hij bezit land in het hertogdom, enclaves (gebieden) in Outre-Saône (het graafschap Bourgondië ), steden, kastelen, steden, forten, landhuizen, huizen en andere gebouwen. Dit domein bestaat uit uitgestrekte landgoederen, gegroepeerd rond kastelen of hertogelijke residenties (woonverblijven), omgeven door gecultiveerd (bewerkt) land en wijngaarden. Deels in een systeem van directe mandaat en gedeeltelijk verdeeld boer eigendomsrechten. De hertog is ook eigenaar van weiden, bossen, wildreservaten, vijvers en rivieren. Het toezicht op deze goederen wordt verzekerd door de plaatselijke gerechtsdeurwaarders, de schildknaap en de hertogelijke provoosten (militaire ambtenaren). De rechten van Filips de Stoute zijn talrijk: hij oefent feodale rechten uit over zijn directe vazallen en over zijn koninkrijkjes, rechten die ook de achterste leengoederen betreffen (leengoederen in het bezit van de vazallen van zijn directe vazalstaten). Hij ontvangt er aanzienlijke inkomsten uit (overdrachtsbelasting en successierechten). Hij bestuurd Bourgondië in feite op dezelfde manier als een koning in die tijd. Filips voert een slim beleid. Hij wordt gezien als een "man met grote kennis, groot werk en grote wil". Hij was ook een gulle, weelderige mecenas (weldoener), had oog voor alle kunsten, en was vooral geinteresserd in architectuur maar had altijd een tekort aan geld.
Vechten tegen bendes en ander gespuis
De 'Grote Compagnieën', bestaande uit rondzwervende en steeds weer oplevende bendes van ontslagen soldaten. Deze werden geleid door avonturiers zonder geloof en zonder eer, en hebben sinds het Verdrag van Brétigny veel verwoestingen aangericht. Ze worden onverschillig genoemd waarbij het gaat om Bretons, Noormannen, Engelsen en Gascons. Deze bendes zijn wijdverbreid in heel Frankrijk en vooral het hertogdom Bourgondië wordt bedreigd. Deze werkloze soldaten leven van bloed en plundering, zaaien terreur, veroveren pleinen, kastelen, forten, steden, gehuchten en geïsoleerde huizen. Aan alle kanten van de provincie ontstonden bendes, soms tegelijkertijd. Steden als Nivernais, Puisaye, Avallonnais, Auxois, Duesmois, Chalonnais, Mâconnais, de hele Saône-vallei van Pontailler-sur-Saône tot Mâcon, zijn door hen verwoest.
Ook had Filips last van opstandige baronnen, die gesteund werden door de Engelsen. Gelukkig kan Filips rekenen op een aantal zeer toegewijde mensen van de hertogelijke raad (officieren en dergelijke). Filips zal ook de Franse wijnbouw reorganiseren (Pinot Noir, dé Bourgondische wijn).
Huwelijk
Filips verloofd zich met Margaretha van Male (van Vlaanderen). Margaretha zelf was kort daarvoor nog verloofd geweest met de jonge hertog Filips van Rouvres. Zij was gravin van Bourgondië, Vlaanderen, Nevers, Rethel en Artesië (1384-1405) en hertogin van Brabant en Limburg (1404-1405). De bruiloft vindt plaats op 19 juni 1369 in Gent in de Sint-Bavokerk en werd groots gevierd. Door deze unie kan Filips van Bourgogne contact leggen met de belangrijkste steden van Vlaanderen. Zo bezocht hij Lille, Ieper, Brugge, Damme en L'Écluse, die al belangrijke loyaliteiten (soort vriendschappen) vormden voor de toekomst van zijn vorstendom. Al dit erfgoed maakt de hertog van Bourgondië een aankomend meester van een aanzienlijke gebied en opent het vooruitzicht van een rijke staat. Filips heeft uit zijn huwelijk met Mararetha van Vlaanderen tien kinderen, van wie er zeven de volwassen leeftijd bereiken. Zijn oudste zoon Jan (zonder Vrees), geboren op 28 mei 1371, zal hem opvolgen. Bij andere vrouwen verwekt hij een aantal bastaarden.
Slag bij Roosebeke
Bij het dorpje Roosebeke (tegenwoordig Westrozebeke) in Vlaanderen vindt een slag plaats (29 november 1382) om de opstandige kapitein van Gent en gouverneur Filips van Artevelde van Vlaanderen te breken. De aanleiding is een toernooi georganiseerd door Jan de Goede die stelt dat Gent voor de kosten moet opdraaien. Gent wil dat wel als zij een kanaal mogen aanleggen. Dat gaat niet door en dat geeft een frustratie onder de stedelingen. De Vlaamse steden hadden kunnen samenwerken tegen de graaf van Vlaanderen, maar ze laten Gent in de steek. Van Artevelde is de leider van de opstand van de Gentse wevers tegen de Vlaamse graaf Lodewijk van Male, die ondertussen de stad is uitgejaagd. De steden van Vlaanderen zijn dan van belang en hebben enkele tienduizenden inwoners (even ter vergelijking, Amsterdam heeft er dan slechts 3000). De lakenindustrie (vooral in Gent) en de dijkenaanleg leveren veel geld op. Laken is een stevige stof waar kleding van wordt gemaakt. De wol kwam vooral uit Engeland. De internationale handel vindt vooral plaats in Brugge. Filips de Stoute spoort de Franse koning aan tot deze slag. Filips de Stoute weet dat hij het graafschap zal erven bij de dood van Lodewijk II, en hij haalt gemakkelijk de dan nog jonge prins Karel VI van Frankrijk over, van wie hij de oom en de voogd is, om deze expeditie naar Vlaanderen te organiseren en mee te gaan. Van Artevelde rekent nog op de Engelsen, maar die komen niet opdagen. Ondanks de mist stormen de burgers (slecht bewapend) de heuvel af. Dan breekt de zon door en de Fransen slaan terug en omsingelen de Vlamingen met ruiters. De opstandelingen worden met overmacht verslagen. Van Artevelden komt ook om. Hij wordt in opdracht van Karel VI naakt opgehangen aan een boom. Gent is spreekwoordelijk in de pan gehakt. In opdracht van Karel VI wordt ook Kortrijk aangevallen om de Vlamingen eens en voor altijd onder de duim te krijgen. Ondanks tegensputteren van Lodewijk van Male gaat Kortrijk in vlammen op. Als gevolg hiervan onderwerpen andere opstandige steden als Brugge zich aan de Koning van Frankrijk en de graaf van Vlaanderen, die overigens nauwelijks aan de strijd heeft meegedaan. De fraaie Belfort klok van Kortrijk wordt als oorlogsbuit uit de toren gehaald en naar Dijon gebracht. Het was voor die tijd een vrij nauwkeurige klok.
Filips graaf van Vlaanderen
Na het herstel van het gezag van de koning van Frankrijk blijft het probleem van de wolinvoer vanuit Engeland. Er komen bijeenkomsten om een wapenstilstand tussen Engels en Frankrijk te sluiten. Deze worden gehouden in Leulinghen in november en december 1383. Lodewijk weigert het vredesverdrag van toepassing te laten zijn op de stad Gent. Kort daarna sterft hij echter en gaan zijn bezittingen over op zijn dochter Margaretha en schoonzoon Filips de Stoute. Hij nam snel militaire maatregelen en besloot een belasting te heffen om de verdediging van Vlaanderen te financieren. Hij benoemt Guy II de Pontailler en Jean de Ghistelle tot "gouverneurs van het land van Vlaanderen" Ondanks het verzet van de Gentenaren, weet Filips ze voor zich te winnen. In ruil daarvoor bevestigt hij al hun privileges (voordeeltjes). Filips de Stoute weet dat hij, om aanvaard te worden door de Vlamingen, hun economische voorspoed snel moet zien te herstellen. Dit bereikt hij onder andere met belastingvoordeeltjes. De welvaart van Vlaanderen hangt vooral af van de handel met Engeland, zoals gemeld destijds de belangrijkste leverancier van wol aan de textielindustrie.
In 1385 trouwde Jan zonder Vrees, de oudste zoon van Filips de Stoute, met Margeretha van Beieren, en zijn zus Margaretha van Bourgondië trouwde met Willem IV van Holland, Zeeland en Henegouwen, de eerste zoon van Albert de Hainaut, regent van de graafschappen Henegouwen, Holland en Zeeland. Karel VI van zijn kant trouwt met Isabelle van Beieren. Zo ontstond er een solide alliantie tussen huis Wittelsbach en huis Valois, die het mogelijk maakte om heel Nederland in de Franse 'baan' te brengen, maar vooral Filips de Stoute de hoop geeft om zijn vorstendom verder uit te breiden.
Op een slimme manier weet Filips (zogenaamd in het belang van Frankrijk) het Hertogdom Gelre (nu Gelderland) te onderwerpen. Ook van Luxemburg weet hij een zogeheten protectoraat te maken, dit tegen de zin van de Fransen.
"Regering van ooms"
Als op16 september 1380 de Franse koning Karel V sterft, komt Karel VI als 12 jarige op de troon, te jong om te regeren. Bij testament van Karel V werden Filips de Stoute, Lodewijk van Anjou en Jean I er Berry, zijn ooms van vaderszijde, en Louis de Bourbon, zijn oom van moederszijde, tot voogden benoemd en delen de leiding van het bestuur met de "grotesken", een bijnaam gegeven aan de burgerlijke adviseurs van de jonge koning. De ooms hebben de leiding van de Raad waarvoor ze samen 12 leden kiezen. Hiermee worden de ooms in feite ook onafhankelijk. Filips, die de voogdij over de kinderen behoudt, heeft een belangrijke speelkaart: hij kan de jonge koning inspireren (lees sturen) over het te volgen beleid. Lodewijk van Anjou heeft dat in de gaten en protesteerd. Hij wordt uiteindelijk door Filips naar Italië verdreven. In 1388 beëindigt Karel VI deze regering van ooms en regeert hij alleen.
Kruistocht
In 1390 neemt de zoon van Filips, Jan zonder Vrees (graaf van Nevers) deel aan de kruistocht richting Hongarije, waar de Ottomanen (Turken) een inval doen. Lees bij Jan zonder Vrees hoe deze tocht verliep.
Schisma van de Heilige stoel
Bijna veertig jaar lang wordt het westerse christendom in twee partijen verdeeld. Namelijk doordat er een paus in Rome komt en één in Avignon. Ze worden gelijktijdig opgevolgd en ze bestrijden elkaar van 1378 tot 1417 (= wederzijds excommuniceren). Dit zogeheten schisma (scheiding) is natuurlijk niet bevordelijk voor het geloof in de katholieke kerk. Landen kiezen of voor de één of voor de ander. Engeland erkent bijvoorbeeld de paus van Rome, terwijl de Fransen en Bourgondiërs de kant van de paus van Avignon kiezen. West-Vlaanderen is weer meer voor die van Rome. Filips de Stoute, die tegenover het pausdom van Rome een verzoenende politiek voert om de Vlamingen te sparen, heeft er alle belang bij om een einde te maken aan deze verdeeldheid te maken.
De laatste jaren
In de lente van 1404 ging de hertog van Bourgondië naar Brussel om de regering van het hertogdom Brabant te ontvangen. Hij werd echter ziek en besloot naar Vlaanderen te gaan. Tijdens een tussenstop in Hal overlijdt Filips de Stoute op 27 april 1404, waarschijnlijk aan de griep. Het lichaam van de hertog wordt gebalsemd en in een loden kist gelegd. Zijn ingewanden en zijn hart werden verwijderd en werden respectievelijk begraven in Hal en Saint-Denis. De overledene wordt vervolgens teruggebracht naar het Kartuizerklooster van Champmol, in Dijon vanuit Hal (een 550 km lange route), op 30 april 1404. Zijn zonen en verwanten begeleiden de begrafenisstoet die in verschillende steden stopt (Grammont, Oudenaarde, Kortrijk, Rijsel en Douai). In Bourgondië stopt de processie enkele dagen in Saint-Seine-l'Abbaye in afwachting van Jan zonder Vrees, die naar Parijs is gegaan om de eed af te leggen aan de koning.
Het graf en de liggende figuur zijn een van de meesterwerken van de Bourgondische beeldhouwkunst. De set is gemaakt door de drie beeldhouwers van de hertog: Jean de Marville , Claus Sluter en Claus de Werve . Jean Malouel , officieel schilder van de hertog, was verantwoordelijk voor de polychromie en het vergulden. Het is een monumentaal graf dat het belang van Filips de Stoute onder de vorsten van zijn tijd weergeeft.
Titels en grondgebieden van Filips de Stoute
- Hertog van Touraine
- Hertog van Bourgondië
- Graaf-gemaal van Bourgondië
- Graaf-gemaal van Vlaanderen
- Heer van Vlaanderen, Artois, Rethel, de heerlijkheden van Mechelen en Salins, Champagne landen, Nevers en de baronie van Donzy
Deze geschiedenis is vooral van belang voor België, maar het is indirekt ook van belang voor die van Nederland. Filips de Stoute is één van de aardvaders van de Lage Landen.