Zwengel
Een zwengel, een kruk of een slinger is een arm die in een rechte hoek is bevestigd aan een draaiende as waardoor een cirkelvormige beweging omgezet wordt in een heen en weer gaande beweging of omgekeerd. Een goed voorbeeld zijn de trappers van je fiets, waarbij je benen heen en weer gaan als twee 'drijfstangen' en de trappers (elk een zwengel) vervolgens met het (voortand)wiel rondgaan. Ook een deurkruk is in feite een zwengel.
Voorbeelden
Handaangedreven zwengels
- Spinnewiel
- puntenslijper molen
- Molen op werphengel en andere haspels voor kabels, draden, touwen, slangen enz.
- Handslinger voor antieke auto's om deze te starten
- Ouderwetse koffiemolen
- De zwengelboor is een samengestelde krukas
- Het zwengel-stel dat een handfiets aandrijft door zijn handvatten (voor gehandicapten).
- Hand-lieren
- Draaiwiel van een draaiorgel
Voetaangedreven zwengels
- Het crankstel dat een fiets aandrijft via de pedalen.
- Trapnaaimachine
- Crosstrainer in sportschool
Wind-, stoom-, motorisch aangedreven zwengels
- Zaagmolen
- Stoommachines en stoomtreinen zetten een heen en weer gaande beweging van de zuiger om in een draaiende beweging
- In de verbrandingsmotor zorgen de cilinders ervoor dat via meerdere zwengels (de krukas) de heen en weer gaande beweging om wordt gezet in een draaiende beweging.
Geschiedenis
Een van de eerste vormen van een zwengel zie je terug in een kweern (handmolensteen). De bovenste wordt met een handvat gedraaid over de onderste steen.
Ze zijn ontstaan tijdens de Westelijke Han-dynastie (202 v. Chr. - 9 n.Chr.) in China. Ze zouden toen ook al een kruk-en-drijfstang hebben gehad.
Romeinen en Grieken
Het vroegste bewijs voor de zwengel in combinatie met een drijfstang in een machine komt voor in de Romeinse zagerij Hierapolis in Klein-Azië uit de 3e eeuw na Christus en twee Romeinse steenzagerijen in Gerasa, Romeins Syrië en Efeze, Klein-Azië (beide 6e eeuw na Christus). Op de fronton van de molen van Hierapolis is een waterrad te zien dat wordt gevoed door een molenras dat via een tandwieltrein twee framezagen aandrijftdie rechthoekige blokken snijden door middel van een soort drijfstangen en door zwengels. De bijbehorende inscriptie is in het Grieks.
Middeleeuwen en renaissance
Een middeleeuws muziekinstrument is de draailier. Deze met een zwengel aangedreven wiel werkt als een vioolstok, maar dan rondgaand. In die tijd werd ook een eerste rader-boot uitgevonden, waarbij twee man via de zwengel aan beide zijden van een kleine boot een rad in beweging brengen. De met een zwengel aangedreven lier werd veel gebruikt om de emmer in een waterput op en neer te laten bewegen (puttakel). Ook bij de modernere kruisbogen (Cranquins) werd de dubbele zwengel gebruikt om de boog te spannen.
In 1592 werd door de Nederlander Cornelis Corneliszoon van Uitgeest de krukas met de windmolen gecombineerd tot de eerste houtzaagmolen.
Het zwengelprincype is van groot belang geweest voor de ontwikkeling van de stoommachine en de latere verbrandingsmotor.
Gezegde
"Iets aanzwengelen" of "iets aanslingeren" betekent letterlijk en figuurlijk "iets in gang (in beweging) zetten".