Boekdrukkunst

De boekdrukkunst is de kunst om geschriften door middel van een drukpers te vermenigvuldigen. Dit is in Europa ontdekt door de Nederlander Laurens Janszoon Coster of door de Duitser Johannes Gutenberg, die beiden ongeveer tegelijkertijd de uitvinding deden. De boekdrukkunst werd al eerder ontdekt in China tijdens de Song-dynastie. Maar de meeste mensen vinden dat Gutenberg de eerste en echte ontdekker was.

Geschiedenis

Voor die tijd werden alle boeken met de hand geschreven, wat erg veel tijd in beslag nam en vaak in kloosters door monniken werd gedaan (daar komt het woord monnikenwerk ook vandaan). En voor het boek was uitgevonden, kraste men hun boodschap meestal in een stuk marmer of steen. De Romeinen krasten hun boodschappen vaak in houten plaatjes die met was waren ingesmeerd, omdat perkament in die tijd erg duur was. Als ze dan een lange boodschappen op moesten schrijven maakten ze met leer meerdere wasplaatjes aan elkaar, een beetje zoals bij een boek, waar er meerdere perkamenten vellen of tegenwoordig papieren vellen aan elkaar worden gemaakt. Na die tijd schreef men dingen op in perkamentrollen, een stuk perkament dat is opgerold om een houten staaf.

De boekdrukkunst wordt gezien als een belangrijke ontdekking in de geschiedenis omdat hierdoor boeken voor een groter publiek bereikbaar werden - de handgeschreven boeken van voor die tijd waren erg duur en het duurde jarenlang om ze te schrijven. Door de komst van de boekdrukkunst schoot de verkoop van boeken omhoog. Begin 16e eeuw verspreidde de techniek zich over Europa en bracht een soort revolutie teweeg. Ideeën konden snel verspreid worden, hoewel nog naar weinigen konden lezen. Vandaar dat illustraties (Incunables) van begin af aan een belangrijke rol hadden. De boekdrukkunst heeft er ook voor gezorgd dat Luther's Reformatie kon plaatsvinden. In die periode verschenen ook de eerste kranten. Ook de wetenschap profiteerde van de boekdrukkunst, waardoor kennis sneller voorhanden was en verspreid kon worden. Steeds meer mensen hadden toegang tot nieuwe en oude kennis, meer mensen konden over deze werken discussiëren. Ook toen al was er fakenews (nepinformatie) en kwamen er (auteursrecht)wetten. Werd ervoor vooral in het Latijn geschreven, nu verschenen boeken ook in de volkstaal.

Blokdruk

Het drukken van boeken begon rond het jaar 1000 met de blokdruk. Net als bij een houtsnede (zie prentkunst) werd er een tekst letter voor letter in het hout gesneden. Enorm veel werk, en voor elke bladzijde was een ander blok nodig. Werd er een (spel)fout gemaakt, dan moest de letter worden uitgeboord, stukje nieuw hout erin en de (andere) letter opnieuw gesneden. Waarschijnlijk is naar aanleiding hiervan het idee ontstaan om losse letters te gaan maken. Dat gebeurde in 1040. Een ander nadeel van hout is dat het snel slijt door het drukken. Toch hebben de grotere houten letters nog bestaan tot ver in de 20^e eeuw. Deze werden voor grote krantenkoppen of afiches gebruikt en ook wel 'chocoladeletters' genoemd.

Losse letters

Letterkast met loden letters en zethaak

Het duurde tot 1439 dat Gutenburg de losse, gegoten lood-letter uitvond. Hiervoor sneed hij in koper per letter een mal (matrijs) waarin het gesmolten lood gegoten werd. Dat kon meerdere keren achter elkaar. De hoofdletters werden bovenkast genoemd en de kleine letter onderkast. Dat had met de indeling van de letterkast te maken. De hoofdletters bovenaan en de kleine letters onderaan de letterkast. Zo'n letterkast was eigenlijk een lade, die was ingedeeld met vakjes, voor elk leesteken een vakje. Er zaten meerdere lades in een zetkast. Voor elk lettertype of lettergrootte een letterkast. Er waren meerdere maatsoorten of corpsen, waarvan de maat in punten het bekendst is en nog steeds bij tekstverwerkers op de computer wordt gebruikt. De verschillende lettertypen hadden een eigen naam waarvan sommige namen ook nog steeds in een tekstverwerker worden gebruikt.

De letters plaatste men in een zethaak tot er een regel klaar was. De regel werd voorzichtig in een raam overgezet. Ook konden er plaatjes (gesneden in metaal als koper of zink) erbij worden geplaatst. Was de tekst (het zetsel) klaar, dan werd er een proefdruk gemaakt en kon de spelling gecontroleerd worden. Letters waren nu makkelijker te vervangen.

Zetsel ingeklemd in de pers

Liet men het zetsel vallen, dan noemde ze dat een pastei, en kon je opnieuw beginnen. Het zetsel werd op de pers ingeklemd, waarna het eigenlijke drukken kon beginnen. Was het drukken klaar, dan werden alle letters weer gesorteerd in de letterkast. Een leerling drukker moest er aan wennen dat de letters in spiegelbeeld waren.

Het drukken

Drukpers zoals Gutenberg die gebruikte

Gutenberg had ook een inkt op oliebasis uitgevonden. In het begin gebruikte de drukker een soort tampons om de drukinkt op het zetsel aan te brengen. Deze waren van hondenleer en een beetje kussenachtig doordat ze gevuld waren met schapenwol. De inkt werd op het zetsel gedept. Vervolgens werd het te bedrukken papier voorzichtig op het zetsel gelegd, afgedekt met een plank, en deze werd stevig aangedrukt (vandaar dat het drukken heet) met een soort hefboom, vergelijkbaar met een wijnpers die al heel lang bestond. De pers werd gelost, de plank (degel) weggenomen en het papier voorzichtig van het zetsel getrokken.

De ene drukker doet het inktwerk (rechts) en de ander de inleg en uithaal van het vel papier

Gutenberg had de druktafel waar het zetsel op rust in- en uitschuifbaar gemaakt als een soort schuiflade, zodat deze met papier en al makkelijk onder de pers kon worden geplaatst en er weer vandaan kon worden getrokken. Het bedrukte vel papier werd opgehangen aan een draad om te drogen. Best veel handelingen dus.

Leiden en Antwerpen

De centra voor drukkerijen werden onder andere die van Christoffel Plantijn die in de 16e eeuw zowel in Antwerpen als in Leiden een drukkerij had. Plantijn was naast drukker van de bijbel ook de belangrijkste drukker van het humanisme, spiritualisme en de wetenschappen (botanisch, taalkundig, geneeskundig, cartografisch etc.) van de tweede helft van de 16de eeuw. Hij was ook een beroemd muziekdrukker. Hij was in zijn tijd de grootste boekdrukker van Europa, met 22 persen en meer dan 80 werknemers. Naast drukker was Plantijn boekverkoper en uitgever.

Industriële revolutie

Rotatie drukpers met 6 cilinders

Tot aan de industriële revolutie was het drukken voornamelijk handwerk en koste veel kracht. Met de komst van de stoommachine werd er ook naar een manier gezocht om het drukken te automatiseren en te versnellen. In 1843 werd de rotatiepers uitgevonden. Eerst werkte men nog met losse vellen papier waar al 16 pagina's tegelijk op werden gedrukt. Niet lang daarna kwamen er rollen papier. Na elke druk schoof het papier een stuk op en werd daarna als een vel afgesneden. Ook het zetsel wist men over te brengen op een gebogen plaat die op een cilinder werd gespannen. Doordat papier en drukplaat draaide kon men achter elkaar doorgaan en zo de productie van drukwerk enorm versnellen, vooral bij het drukken van kranten.

Links

• Artikel over de boekdrukkunst