Unie van Utrecht (1579)
De Unie van Utrecht was een verbond dat een aantal van de gewesten in de Lage Landen ten noorden van de rivieren had gesloten in hun strijd tegen de koning van Spanje Filips II. Men hoopte hem zo te kunnen dwingen tot het stopzetten van zijn strenge bestuursmaatregelen. Je zou het de basis van de latere grondwet kunnen noemen. Het was in de eerste plaats een militair verbond, bedoeld om een slagvaardige samenwerking te krijgen in de oorlog tegen het Spaanse leger. Men zocht daarnaast in alle gewesten naar een religievrede (vrijheid van godsdienst).
Twee jaar later zou de afsheiding van het Spaanse Rijk volgen met de ondertekening van het Plakkaat van Verlatinghe.
Deelnemende gewesten
De oorspronkelijke gewesten die de overeenkomst sloten waren Gelre (met Zutphen), Holland, Zeeland, Utrecht en de Ommelanden. Later sloten ook Gent, Nijmegen, Arnhem, Friesland, Venlo, Amersfoort, Ieper, Antwerpen, Breda, Brugge en het Brugse Vrije, Lier en Drenthe zich aan. De Brabantse steden 's-Hertogenbosch en Leuven sloten zich niet aan bij de Unie van Utrecht omdat ze in handen van het leger van de landsheer waren. 's-Hertogenbosch had zich in eerste instantie bij beide unies aangesloten, maar door het Schermersoproer dat de katholieke burgers wonnen, werd de stad alleen nog onderdeel van de Unie van Atrecht.
Wat er in het verdrag stond
Bij de Unie van Utrecht werd onder andere de volgende zaken vastgelegd:
- Naar buiten toe zouden de aangesloten gewesten optreden alsof ze één gewest waren: in het binnenland hield ieder gewest zijn eigen privileges;
- Er kwam een gemeenschappelijk leger. Ook de dienstplicht werd geregeld;
- De gewesten zouden elkaar bijstaan in de strijd;
- De kosten voor de verdediging van de grenssteden zouden voor de helft door alle gewesten gezamenlijk worden gedragen, hiervoor werd een speciale belasting in het leven geroepen;
- Steden waren verplicht garnizoenen te herbergen. De kosten hiervan werden door de gezamenlijke gewesten gedragen;
- Er werd in Holland en Zeeland persoonlijke vrijheid van godsdienst ingesteld. De overige steden en gewesten kregen de vrijheid om een eigen beleid op het gebied van godsdienst te voeren. In een op 1 februari 1579 aangenomen nadere ‘Verclaringhe’ werd aangegeven dat goedwillende steden en gewesten die katholiek wensten te blijven, niet van deelname aan de Unie waren uitgesloten.
Verder bevatte de overeenkomst bepalingen over welke besluiten unaniem en welke bij meerderheid genomen moesten worden. Ook werd de positie van de stadhouder geregeld en hoe met mogelijke meningsverschillen omgegaan moest worden.
Op aandringen van Holland en Zeeland werd het geloofsartikel zodanig gewijzigd dat er ieder gewest slechts ruimte was voor uitsluitend katholicisme óf uitsluitend calvinisme; deze bepaling zou binnen enkele jaren leiden tot het uitgesproken calvinistische karakter van de aangesloten gewesten; het werd moeilijk om openlijk katholiek te zijn zonder Spaansgezind te lijken, hoewel Willem van Oranje streefde naar onderlinge verdraagzaamheid.