Zeami Motokiyo

Zeami Motokiyo
Scene uit het Noh theaterstuk Nue Nue
Citaat
Algemene informatie
Naam voluit	Zeami Motokiyo (Jap. 世阿弥元清)
Pseudoniem	Kanze Motokiyo (観世 元清)
Bijnaam
Geboren	1363
Geboorteplaats	omgeving van Nara
Overleden	1443
Nationaliteit	Japan
Beroep	toneel- schrijver, theoreticus en acteur
Werk
Jaren actief
Genre(s)
Stroming	Nōgaku
Invloeden
Bekende werken	Fūshikaden (風姿花伝), ook wel Kadensho (花伝書) genoemd
Uitgeverij(en)
dbnl
Handtekening
Website
Portaal Literatuur

Zeami Motokiyo (Japans: 世阿弥 元清) werd geboren in het jaar 1363 en overleed in 1443. Hij wordt ook wel Kanze Motokiyo (Japans: 観世 元清) genoemd en was een Japans estheticus, theoreticus, acteur en toneel-schrijver.

Samen met zijn vader Kan'ami Kiyotsugu perfectioneerde hij Sarugaku en liet hij veel boeken na. Kannami en Zeami's Noh is tot op de dag van vandaag overgeleverd als de Kanze-school. Zijn vader liet hem op jonge leeftijd kennismaken met theatervoorstellingen van Noh (belangrijke vorm van klassiek Japans muzikaal drama dat sinds de 14e eeuw wordt uitgevoerd) en ontdekte dat hij een bekwaam acteur was. Zijn vader Kan'ami was ook bedreven in acteren en vormde een familie theatergroep. Toen het in populariteit groeide, kreeg Zeami de kans om op te treden voor de Shōgun (feodaal heerser), Ashikaga Yoshimitsu. De Shōgun was onder de indruk van de jonge acteur en begon een liefdesrelatie met hem op te bouwen. Zeami werd voorgesteld aan het hof van Yoshimitsu en kreeg een opleiding in klassieke literatuur en filosofie terwijl hij bleef acteren. In 1374 ontving Zeami bescherming en maakte van het acteren zijn carrière. Na de dood van zijn vader in 1385 leidde hij de familiegroep, een rol waarin hij meer succes had.

Zeami mengde een verscheidenheid aan klassieke en moderne thema's in zijn schrijven en maakte gebruik van Japanse en Chinese tradities. Hij verwerkte talrijke thema's van het zenboeddhisme in zijn werken en latere critici hebben gediscussieerd over de omvang van zijn persoonlijke interesse in zen (Zen of chán is een vorm van boeddhisme). Het exacte aantal toneelstukken dat hij schreef is onbekend, maar zal waarschijnlijk tussen de 30 en 50 zijn. Hij schreef veel verhandelingen over Noh, waarin hij de filosofie van de uitvoering besprak. Deze verhandelingen zijn de oudst bekende werken over de filosofie van drama (toneel) in de Japanse literatuur, maar kwamen pas in de 20e eeuw populair in omloop. Er wordt aangenomen dat Zeami de vorm van Noh, genaamd 'Mugen Noh', heeft geperfectioneerd, die subtiele en diepe schoonheid uitstraalt in woorden, bewegingen, liedjes en dansen, en verhalen om aan de smaak van het publiek te voldoen.

Na de dood van Ashikaga Yoshimitsu stond zijn opvolger Ashikaga Yoshimochi minder gunstig tegenover Zeami's drama. Zeami zocht met succes hulp bij rijke kooplieden en zette zijn carrière voort onder hun steun. Hij werd bekend en gerespecteerd in de Japanse samenleving. Ashikaga Yoshinori werd vijandig tegenover Zeami nadat hij in 1429 Shogun was geworden. Yoshinori had Zeami's neef Onnami in hoog aanzien, en was het niet eens met Zeami's weigering om Onnami tot zijn opvolger uit te roepen als leider van zijn gezelschap. Mogelijk als gevolg van deze onenigheid, hoewel er een verscheidenheid aan concurrerende theorieën naar voren is gebracht, stuurde Yoshinori Zeami in ballingschap naar het eiland Sado. Na de dood van Yoshinori in 1441 keerde Zeami terug naar het vasteland van Japan, waar hij stierf in 1443.

Levensloop

Zeami werd geboren in 1363  in de buurt van Nara  en stond als kind bekend als Kiyomoto. Een latere genealogie (stamboom) vermeldt zijn moeder als de dochter van een priester en een militaire functionaris, maar deze wordt niet betrouwbaar geacht. Zijn vader Kanami leidde een theatergroep  die voornamelijk optrad in de regio van Kyoto, voordat hij populair werd tussen 1360 en 1370. Naarmate ze bekender werden, begon Kanami's gezelschap op te treden in Daijogi.  Zeami trad op in het gezelschap en werd als aantrekkelijk en zeer bekwaam beschouwd.

Ebina no Naami, een adviseur van de Shōgun Ashikaga Yoshimitsu, boekte het gezelschap om op te treden voor de Shōgun, die toen 17 jaar oud was. De shōgun was politiek zeer machtig en was een beschermheer van de kunsten. Hij was onder de indruk van het gezelschap en betuttelde Kanami. Het gezelschap begon zich te concentreren op de amusementswaarde van de uitvoering, in plaats van de religieuze betekenis ervan. Het was een vorm van amusement die met het land en het volk werd geassocieerd, maar met de steun van Yoshimitsu werd het geassocieerd met de hogere klasse. De Shōgun voelde zich zeer aangetrokken tot Zeami, wat controversieel bleek te zijn onder aristocraten (hoge klasse) vanwege de lagere klasseachtergrond van Zeami. Yoshimitsu nodigde Kanami en Zeami regelmatig uit in het paleis, en Zeami vergezelde hem naar evenementen. Vanwege zijn band met de Shōgun, werd Zeami voorzien van een klassieke opleiding door hofstaatsman en dichter Nijo Yoshimoto.  Nijo stond bekend om zijn vaardigheid als Renga en leerde Zeami over literatuur, poëzie en filosofie. Dit soort onderwijs was zeer ongebruikelijk voor een acteur: vanwege hun lagere achtergrond kregen acteurs weinig onderwijs.

Na de dood van Yoshimitsu, zelfs toen Ashikaga Yoshimochi het overnam als shogun, bleef Zeami zich in de Sarugaku verdiepen. Het was rond deze tijd hij "Fushikaden" (misschien voltooid rond 1400) en "Shikamichi" schreef. Yoshimochi gaf de voorkeur aan dengaku boven Sarugaku, dus hij kon niet zoveel voordeel ontvangen als Yoshimitsu.

In 1422 droeg hij de functie van Kanze dayu (groepsleider) over aan zijn oudste zoon, Motomasa Kanze, en werd zelf priester. Ashikaga Yoshimochi, de shogun, gaf echter hoge prioriteit aan Motomasa's neef Kanze Saburo Motoshige (Onami). Aan de andere kant werden Zeami en Motomasa gestaag geweigerd, zoals een verbod om het keizerlijk paleis van Sento te betreden (1429) en ontslagen uit de gakuto-positie van Kiyotakinomiya Daigo (1430).

In 1432 stierf zijn oudste zoon, Motomasa Kanze. In wanhoop werd Zeami in 1434 verbannen naar de provincie Sado. In 1436 schreef hij "Kanashimasho". Er wordt gezegd dat hij later naar Kyoto terugkeerde, maar hij wijdde zich aan de Hagan-ji-tempel, waar hij als kind naar school ging, en Zeami en zijn vrouw werden Shio Zenmon en Jutsuaki Zenni genoemd. Er wordt gezegd dat het misschien deel uitmaakte van de Daitokuji-tempel. Hij stierf in het 3e jaar van Kakitsu (Japanse jaartelling, bij ons 1443).

Werk

Zijn geschriften bespreken de principes van Noh. Hij probeerde zijn collega's te informeren over de belangrijkste zaken van theater, het bespreken van de opleiding van de acteur, karakter-acteren, muziek en fysieke beweging. Ze bespraken ook bredere thema's, zoals hoe het leven zou moeten worden geleefd. De geschriften waren bedoeld als een soort van leerboek voor een kleine kring van zijn collega's, aangezien de gezelschappen erfelijk waren en dergelijke informatie traditioneel van generatie op generatie werd doorgegeven. Hij wenste dit proces te vergemakkelijken om de voortdurende bescherming van het gezelschap te verzekeren. Zijn werk is lang verborgen gebleven in familiearchieven van generaties van Kanze-leiders. Aan het begin van de 20e eeuw publiceerde Togo Yoshida "Zeami's 16 boeken", een verzameling van Zeami's densho die destijds bekend waren. Sindsdien is het onderzoek verder gegaan en momenteel worden eenentwintig boeken erkend als Zeami's densho.