Zilversmeedkunst

Opengewerkte (ajour) zilveren broodschaal

Zilversmeedkunst en ook wel goudsmeedkunst is een vorm van edelsmeedkunst. De beoefenaar noem je een zilversmid. Een zilversmid is een metaalbewerker (ambachtsman) die voorwerpen van zilver maakt. De termen zilversmid en goudsmid zijn niet precies hetzelfde, maar de technieken, training, geschiedenis en gilden zijn grotendeels hetzelfde. Echter het eindproduct kan sterk variëren, evenals de grootte van de gemaakte voorwerpen. Zilversmeden maken meer gebruiksvoorwerpen als tafelzilver (bestek, borden, schalen), koffie- en theeserviezen, kandelaars, peper- en zoutstrooiers, tabaksdozen, kelken, patenen en ander kerkelijk vaatwerk. Goudsmeden richten zich meer op sieraden.

Geschiedenis

In het oude Nabije Oosten was de waarde van zilver ten opzichte van goud lager, waardoor een zilversmid goedkoper voorwerpen kon maken en deze als voorraad kon opslaan.

Zilversmeden in middeleeuws Europa vormden gilden en gaven hun gereedschappen en technieken via de leerlingtraditie door aan de volgende generaties. Zilverwerkgilden handhaafden vaak oude regels en daarmee oude normen wat ten koste ging van vernieuwing en modernisering. Vanaf de 17e eeuw emigreerden ambachtslieden naar Amerika en hadden daar minder last van beperkingen. Als gevolg hiervan was zilverbewerking een van de ambachten die hielpen om de technologische en industriële geschiedenis van de zilverbewerkingsverschuiving in de Verenigde Staten naar industrialisatie in te luiden.

Zeer voortreffelijk en duidelijk ontworpen zilverwerk, dat de naam Swami Silver draagt, kwam voort uit de stal van horlogemaker die zilversmid P Orr and Sons werd in de Zuid-Indiase stad Madras (nu Chennai) tijdens de Britse overheersing in 1875.

De Beta Israel, beter bekend als de Falasha van Ethiopië, stonden bekend om hun vaardigheden op het gebied van zilversmeden.

Gereedschappen en materialen

Gedreven schijf

In de zilversmeedkunst heb je de volgende gereedschappen:

zaag (juwelierszaag)
kniptang
platte tangen
juweliers tangen
schaafhamer of dissel
hamer
kruis-pen hamer
kogel-pen hamer
aambeelden
inzet (hulpstuk bij aambeeld)
swage blokken of persblokken (soort houders)
klinknagels
zilver hardsoldeer
flux (reinigingsmiddel of ontvetter)
- borax
- boorzuur
fakkel of blaaspijp (brander)
augurk (Verdund zwavelzuur of organische zuren die worden gebruikt om brandaanslag te verwijderen)
polijstwielen
polijstmiddelen
Ciseleer beitels en hamers (met hamer en beitel figuren slaan vanaf de voorkant van het voorwerp)
repoussé of drijfbeitels of hamers (met hamer en beitel figuren slaan vanaf de achterkant van het voorwerp)
grafeerpennen

Technieken

Opengewerkte (ajour) en gedreven zilveren armband

Zilversmeden zagen of snijden specifieke vormen uit zilver plaatwerk en staafmateriaal, en gebruiken vervolgens hamers om het metaal over aambeelden en bijbehorende inzetten of hulpstukken te vormen. Zilver wordt koud (bij kamertemperatuur) gehamerd. Terwijl het metaal wordt gehamerd, gebogen en bewerkt, wordt het 'werkhard'.

Met een soort figuurzaag (juwelierszaag) kunnen delen worden uitgezaagd (ajourwerk), wat veel bij zilveren broodmanden en armbanden werd gedaan.

Gloeien is de warmtebehandeling die wordt gebruikt om het metaal weer zacht te maken. Als metaal door het werk (hameren) wordt gehard en niet af en toe wordt gegloeid, zal het metaal barsten en het werkstuk verzwakken.

Zilversmeden kunnen giettechnieken gebruiken om knoppen, handgrepen en poten te maken voor het holle vaatwerk dat ze maken zoals potten en bakken.

Na het vormen en gieten kunnen de verschillende stukken worden samengevoegd door te solderen of te klinken. Soms wordt er een schroef en een moer gebruikt om verschillende delen aan elkaar vast te zetten.

Gedurende het grootste deel van hun geschiedenis gebruikten zilversmeden houtskool- of cokesgestookte smederijen en met de longen aangeblazen blaaspijpen voor het solderen en gloeien. Moderne zilversmeden gebruiken vaak gasbranders als warmtebronnen. Een nieuwere methode is laserstraallassen.

Zilversmeden kunnen ook met koper en messing werken, vooral bij het maken van oefenstukken, omdat die materialen vergelijkbare werkeigenschappen hebben en goedkoper zijn dan zilver.

Hoewel juweliers ook in zilver en goud werken en veel van de technieken voor het bewerken van edele metalen hetzelde zijn, hebben de beroepen van juwelier en zilversmid een verschillende geschiedenis. Het maken van kettingen en het zetten van edelstenen zijn gangbare praktijken van juweliers die gewoonlijk niet worden gezien als werkzaamheden van zilversmeden. Zilversmeden en goudsmeden hebben een ononderbroken traditie van werken die vele millennia teruggaat. De technieken die tegenwoordig worden gebruikt om harnassen te maken (of het nu voor films of voor historische recreatiegroepen is) zijn een mix van technieken gedaan door zilversmeden en technieken door die van een smid die met ijzer werkt.

Zilver keurmerk

Half vesleten zilver makers keurmerken

Elke zilversmid en de stad waar hij werkte had zijn eigen keurmerken. Nog altijd kunnen deskundigen hieraan zien door welke zilversmid en waar het zilveren voorwerp is gemaakt. Het zilverkeur bestaat uit drie delen: de stadskeur, het meesterteken van de zilversmid en de jaarletter. Schoonhoven is dé zilverstad van Nederland. Daar staat ook de vakschool Schoonhoven, een MBO opleiding tot edelsmid.

Musea

De belangrijke musea in Nederland en België met collecties zilversmeedwerk zijn: Het Rijksmuseum in Amsterdam, het Museum Catharijneconvent in Utrecht, het Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven, het Museum aan het Vrijthof in Maastricht, het Zilvermuseum Sterckshof in Deurne (bij Antwerpen), de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel, het Musée de l'Orfèvrerie de la Communauté française in het Kasteel van Seneffe en het museum Grand Curtius in Luik. In Engeland heeft het Victoria and Albert Museum in Londen een grote collectie zilver van Engelands grootste zilversmid Paul de Lamerie.