Brontekst bekijken van Eindhoven in de Tweede Wereldoorlog

{{SSW2025}}
De [[Tweede Wereldoorlog]] was een van de grootste en dodelijkste [[oorlog]]en ooit, waarbij miljoenen mensen stierven.<ref>{{Citeer bron |url=https://www.historischnieuwsblad.nl/dossiers/tweede-wereldoorlog/ |titel=Tweede Wereldoorlog |auteur= |uitgever=Historisch Nieuwsblad |datum= }}</ref> Net als in talloze andere plaatsen, heeft '''[[Eindhoven]] in de Tweede Wereldoorlog''' veel geleden en zijn er veel sporen achtergelaten. Zo namen Duitse soldaten de fabrieken van [[Philips]] over en bombardeerden de [[Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)|geallieerden]] de stad.<ref>{{Citeer bron |url=https://www.eindhoven.nl/stad-en-wonen/stad/erfgoed/de-geschiedenis-van-eindhoven/wederopbouw-snelst-groeiende-stad-van-nederland-vanaf-1940 |titel=Wederopbouw: snelst groeiende stad van Nederland (vanaf 1940) |auteur= |uitgever=Gemeente Eindhoven |datum= }}</ref>

== Voorgeschiedenis ==
In de jaren '30 van de [[20e eeuw]] groeide Eindhoven hard door de uitbreiding van [[Philips]] en de oprichting van [[DAF]]. De stad kreeg meer dan 100.000 inwoners en werd een belangrijk centrum voor industrie. Er kwamen nieuwe wegen, kanalen en voorzieningen voor de mensen. Eindhoven veranderde van een klein stadje in een moderne stad.

In Nederland waren er, net als in andere landen, veel mensen werkloos en arm. Door de crisis en ontevredenheid over de politiek groeide het verlangen naar verandering. In 1931 ontstond de [[Nationaal-Socialistische Beweging]] (NSB). De NSB-aanhangers geloofden dat een sterke partij met één leider voor een betere toekomst zou zorgen.<ref>{{Citeer bron |url=https://www.verzetsmuseum.org/nl/kennisbank/de-nationaal-socialistische-beweging |titel=De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) |auteur= |uitgever=Verzetsmuseum |datum= }}</ref> In maart 1933 begon een kleine groep mensen in Eindhoven met het uitbouwen van de NSB-kring, en in 1934 werd de Eindhovense afdeling officieel een NSB-kring en kreeg een eigen kringhuis. De NSB-afdeling in Eindhoven groeide door de verkoop van het weekblad ''Volk en Vaderland''. Er waren veel interne conflicten en veel leden en bestuursleden stapten op. Toch behaalden ze bij de [[Provinciale Statenverkiezingen]] van 1935 twee zetels. Dit liet hun groeiende invloed in de regio zien. In 1938 was de NSB actief in Eindhoven en [[Helmond]]. Ze verspreidden 5.000 exemplaren van hun krant ''Volk en Vaderland''. Ondanks het einde van de economische crisis en de dreiging van oorlog met Duitsland, verloor de NSB in 1939 in alle provincies steun. In het najaar van 1939 werd de NSB verdacht van het plannen van een [[staatsgreep]] in Nederland. De vriendschap met Duitsland had een slechte invloed op het [[imago]] van de partij.<ref>{{Citeer bron |url=https://www.eindhoven4044.nl/9/NSB-Eindhoven.html |titel=NSB in Eindhoven deel 1 |auteur= |uitgever=Eindhoven4044 |datum= }}</ref>

In Duitsland had zich namelijk van alles afgespeeld. [[Adolf Hitler]] kwam in januari 1933 met de [[Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij]] (NSDAP) aan de macht toen hij door president [[Paul von Hindenburg]] werd benoemd tot [[rijkskanselier]]. Kort daarna breidde hij zijn macht uit, en Duitsland begon zich voor te bereiden op oorlog. In 1939 stond Duitsland op het punt Nederland binnen te vallen.<ref>{{Citeer bron |url=https://www.annefrank.org/nl/anne-frank/verdieping/duitsland-1933-van-democratie-naar-dictatuur/ |titel=Duitsland 1933: van democratie naar dictatuur |auteur= |uitgever=Anne Frank Stichting |datum= }}</ref>

== De Duitse inval in Eindhoven ==
[[Bestand:Duitse troepen in Eindhoven.jpg|thumb|Duitse troepen marcheren door Eindhoven op 18 mei 1940]]
Het was duidelijk dat de oorlog niet meer te vermijden was. Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen. Zonder waarschuwing of [[oorlogsverklaring]] stak het Duitse leger de grens over. De Nederlandse regering bevestigde dat het land in oorlog is met Duitsland, en op veel werkplekken heerst verwarring en angst.<ref name="gewone leven">{{Citeer bron |url=https://eindhoven4044.nl/8/gewone-leven.html |titel=Villapark in de Tweede wereldoorlog |auteur= |uitgever=Eindhoven4044 |datum= }}</ref> Op 11 mei verlieten enkele [[Philips]]-leiders en anderen, zoals de [[familie Elias]], Eindhoven en gingen naar het westen. Veel van hen konden per boot naar [[Engeland]] ontsnappen, maar de meeste inwoners van Eindhoven konden niet weg. Op 12 mei arriveerden de Duitse troepen in Eindhoven. Er was geen verzet. Op 12 mei hangen de Duitsers overal aanplakbiljetten op met nieuwe regels waar mensen zich aan moesten houden. Het luchtalarm ging niet meer af, omdat de vliegtuigen van de Duitsers de hele dag overvlogen. In de avond kwam er een [[avondklok]], en na 20.00 uur mocht niemand meer naar buiten. Op 13 mei trokken lange colonnes Duitse voertuigen door Nederland, onder andere richting Eindhoven en Best. In verschillende steden plaatsen Duitse soldaten [[mitrailleur]]s en bereidden ze zich voor op mogelijke aanvallen. Sommige bewoners raken in paniek en verlaten hun huizen.<ref name="gewone leven"/>

Op 14 mei worden nieuwe regels ingevoerd, zoals het verplicht luisteren naar de Duitse radio en het accepteren van de [[Reichsmark]] als betaalmiddel. Ondertussen wordt Rotterdam gebombardeerd, waarbij veel burgers omkomen en grote delen van de stad worden verwoest. Later op de dag maakt de Nederlandse legerleiding bekend dat de strijd vanwege de overmacht wordt gestaakt. Nederland gaf zich die dag, na het [[bombardement op Rotterdam]], officieel over.

== Leven onder Duitse bezetting ==
Eind mei bezetten de Duitsers verschillende gebouwen in Eindhoven.<ref name="duitseringebouwen">{{Citeer bron |url=https://eindhoven4044.nl/8/duitseringebouwen.html |titel=De Duitse bezetting van Eindhoven: 1940 - 1944 |auteur= |uitgever=Eindhoven4044 |datum= }}</ref> De [[politie]] in Eindhoven bood geen tegenstand tegen de Duitse bezetters. De [[politiecommissaris]] was niet tegen, maar vóór de Duitsers. In [[Helmond]] arresteerden politieagenten wel Duitse militairen, maar in Eindhoven moesten agenten hun [[Pistool|pistolen]] inleveren.<ref>{{Citeer bron |url=https://eindhoven4044.nl/3/bezetting_eindhoven_1940_1944.html |titel=Eindhoven bezet: 1940 - 1944 |auteur= |uitgever=Eindhoven4044 |datum= }}</ref> Veel gebouwen in de stad werden ingenomen voor gebruik door de Duitsers. Bijvoorbeeld militaire kazernes, hotels en woningen. De [[Constant Rebecquekazerne]] werd bijvoorbeeld uitgebreid voor de [[Wehrmacht]], en in het Villapark werden huizen ingenomen voor Duitse officieren. Veel Eindhovenaren moesten Duitsers in hun huizen opnemen. Deze gebouwen werden vaak vermomd als boerderijen om geen aandacht van de vijand te trekken.<ref name="duitseringebouwen"/>

Na de Duitse inval in Eindhoven werden mensen van de [[Nationaal-Socialistische Beweging]] (NSB) en [[Rijksduitsers]] die opgepakt waren, weer vrijgelaten. De NSB en hun [[Weerbaarheidsafdeling]] (WA) begonnen met [[pesterij]]en en [[straatterreur]]. Later begonnen de Duitsers met het oppakken van mensen die anders dachten en [[Joden]] werden ook opgepakt. Na verloop van tijd voerde de Duitse bezetter steeds strengere maatregelen en terreur in.<ref name="gebeurtenissen">{{Citeer bron |url=https://stichting18september.nl/belangrijke-gebeurtenissen-voor-eindhoven-1940-1945/ |titel=Belangrijke gebeurtenissen voor Eindhoven 1940-1945 |auteur= |uitgever=Stichting 18 September |datum= }}</ref>

Tijdens de oorlog waren er in Eindhoven speciale plekken waar mensen konden schuilen. In het Villapark was een grote schuilkelder onder het ziekenhuis aan de Parklaan. Daar konden 1200 mensen veilig zitten. Ook in Villa De Laak van Philips konden mensen schuilen. Op sommige plekken, zoals de Tongelresestraat, waren schuilkelders gemaakt van zand en buizen. Op een open veld, het Mignotveldje, groeven mensen gaten in de grond om zich te verstoppen. Als het luchtalarm ging, moesten mensen snel naar een schuilkelder. Sommige families hadden een sterke kelder in hun huis. Daar zaten ze samen, soms met limonade, terwijl ze wachtten tot het veilig was. 's Avonds was het heel stil en donker in de stad, omdat niemand buiten mocht komen en alle lichten uit moesten. Alleen het harde geluid van kanonnen bij het zwembad de IJzeren Man was te horen. Soms vielen er metalen stukken op de daken. Veel huizen in het Villapark hadden kleine kelders, maar die waren niet altijd veilig omdat ze maar één uitgang hadden.

Op 29 mei 1942 weigerden leerlingen van het Gemeentelyceum de school in te gaan omdat de NSB-vlag werd uitgehangen bij een bezoek van de Nederlandse nazi-politicus [[Anton Mussert]]. Verschillende leerlingen kregen van de burgemeester een schorsing van 8 dagen tot 1 jaar en het verlies van vrije middagen, maar uiteindelijk kreeg geen enkele leerling echt straf.<ref name="gebeurtenissen"/>

[[Bestand:Operation OYSTER - Douglas Bostons fly over the burning Emmasingel lamp and valve factory at the height of the raid.jpg|thumb|Het Sinterklaasbombardement]]
Op 6 december 1942 bombardeerde de Britse [[luchtmacht]] (RAF) de Philips-fabrieken in Eindhoven, omdat daar radio's voor de Duitse bezetters werden gemaakt. Dit bombardement, dat bekendstond als het [[Sinterklaasbombardement]], kostte meer dan 150 burgers het leven. 93 Britse bommenwerpers vertrokken vanuit Groot-Brittannië en vlogen zonder bescherming naar Eindhoven. Ze vlogen laag om de bommen nauwkeurig te laten vallen, maar daardoor werden veel vliegtuigen geraakt. In vier minuten tijd lieten ze hun bommen vallen. Omdat het een zondag was, waren de 15.000 Philips-medewerkers niet aanwezig, maar door de ligging van de fabriek in de stad werden veel woonwijken zwaar getroffen. De Demer, Fellenoord, het stationsgebied en een ziekenhuis raakten zwaar beschadigd. Zeven Duitse soldaten kwamen om het leven.<ref>{{Citeer bron |url=https://stichting18september.nl/6-december-1942-sinterklaasbombardement/ |titel=6 december 1942 Sinterklaasbombardement |auteur= |uitgever=Stichting 18 September |datum= }}</ref>

[[Bestand:Marketgarden nederlands.png|thumb|left|Een kaart van [[Operatie Market Garden]]]]
== Het bevrijdingsplan ==
{{Zie hoofdartikel|Operatie Market Garden}}
De Britse generaal [[Bernard Montgomery]] kreeg in de zomer van 1944 een plan. Hij wilde met zijn leger de rivier de [[Rijn]] oversteken en snel Duitsland in trekken.<ref>{{en}} {{Citeer bron |url=https://www.asomf.org/operation-market-garden/ |titel=Operation Market Garden
 |auteur= |uitgever=US Army Airborne & Special Operations |datum= }}</ref> Het doel was om via de stad [[Arnhem]] naar het noorden van Nederland op te rukken. Zo wilden de [[Geallieerden (Tweede Wereldoorlog)|geallieerden]] de Duitse soldaten in het westen van Nederland afsluiten van de rest van Duitsland. Daarna wilden ze door naar het [[Ruhr-gebied]], een belangrijk industriegebied in Duitsland. Als dat zou lukken, hoopten ze dat de oorlog misschien al vóór kerst 1944 voorbij zou zijn. Omdat het geallieerde leger snel door Frankrijk en België was opgerukt, dachten veel leiders dat het Duitse leger bijna verslagen was.

Montgomery bedacht een verrassingsaanval. Er moest een smalle doorgang komen door Zuid-Nederland, via Eindhoven, [[Nijmegen]] en [[Arnhem]]. Een belangrijk onderdeel van het plan was dat de geallieerden de bruggen over de grote rivieren op tijd zouden veroveren, voordat de Duitsers ze konden opblazen. Zonder die bruggen konden de grondtroepen niet verder trekken.<ref name="verzetsmuseum">{{Citeer bron |url=https://www.verzetsmuseum.org/nl/kennisbank/operatie-market-garden |titel=Operatie Market Garden
 |auteur= |uitgever=Verzetsmuseum |datum= }}</ref> De operatie bestond uit twee delen. Operatie Market was het eerste deel. Hierbij werden Britse, Amerikaanse en [[Polen|Poolse]] soldaten met [[parachute]]s en [[zweefvliegtuig]]en achter de vijandelijke [[linie]]s gebracht. Hun taak was om belangrijke bruggen te veroveren. Het tweede deel heette Operatie Garden. Daarbij trokken grondtroepen via een smalle route naar het noorden. Zij moesten zo snel mogelijk de parachutisten bij de bruggen bereiken en helpen, zodat de aanval verder kon gaan.<ref>{{Citeer bron |url=https://www.liberationroute.com/nl/stories/184/operation-market-garden |titel=Operatie Market Garden
 |auteur= |uitgever=Liberation Route Europe |datum= }}</ref>

== De bevrijding van Eindhoven ==
[[Bestand:People of Eindhoven line the streets.jpg|thumb|Britse [[Tank (voertuig)|tanks]] rijden [[Eindhoven]] binnen en worden begroet door mensen die aan het [[juichen]] zijn]]
Op 18 september 1944 kwamen geallieerde soldaten Eindhoven binnen. Het Amerikaanse leger kwam vanuit het noorden, terwijl de Engelse soldaten vanuit het zuiden kwamen. In het centrum van de stad ontmoetten de Amerikanen en de Britten elkaar.<ref>{{Citeer bron |url=https://stichting18september.nl/de-bevrijding-van-eindhoven/ |titel=De bevrijding van Eindhoven |auteur= |uitgever=Stichting 18 September |datum= }}</ref> De inwoners van Eindhoven vierden uitbundig feest en met gejuich en gezang werden de Amerikanen en Britten begroet.<ref name="bombardement">{{Citeer bron |url=https://www.liberationroute.com/nl/pois/542/the-bombing-of-september-19-1944 |titel=Het bombardement van 19 september 1944
 |auteur= |uitgever=Liberation Route Europe |datum= }}</ref>

De volgende dag, op 19 september 1944, vierden Eindhovenaren nog steeds feest. Maar in de middag veranderde de sfeer. Er gingen geruchten dat Duitse troepen vanuit [[Nuenen]] en [[Helmond]] weer dichterbij kwamen. 's Avonds verschenen er vliegtuigen van de Duitse Luftwaffe boven de stad en begonnen Eindhoven te bombarderen. Ze richtten zich vooral op de wegen waar het Britse leger doorheen moest rijden, zoals de Aalsterweg, Stratumsedijk, Stratumseind, Rechtestraat, Wal, Emmasingel, Hertogstraat en de omgeving daarvan. De Britse voertuigen zaten vast en konden niet weg. Sommige voertuigen vervoerden munitie of brandstof en ontploften, waardoor er grote branden uitbraken. De gevolgen waren zwaar. Er vielen veel doden onder de inwoners van de stad. Op de Biesterweg kwamen 41 mensen om het leven toen hun schuilplaats werd geraakt. In totaal stierven er die dag 227 mensen in Eindhoven.<ref name="bombardement"/>

Uiteindelijk werd tijdens [[Operatie Market Garden]] alleen het zuiden van Nederland bevrijd, tot aan de grote rivieren. De oorlog was daarmee nog lang niet voorbij. Het noorden van Nederland moest nog meer dan een half jaar wachten op bevrijding. In de steden in het westen van het land was het in de winter van 1944-1945 heel zwaar. Mensen hadden te weinig te eten en leefden in armoede. Deze moeilijke tijd wordt de [[Hongerwinter]] genoemd.<ref name="verzetsmuseum"/>

{{bronvermelding}}

[[Categorie:Tweede Wereldoorlog]]