Kasteel de Haar

Kasteel de Haar
Kasteel de Haar met de tuinen
Algemeen
Locatie	Haarzuilens
Land	Nederland
Monumentstatus	Rijksmonument
Monumentnummer	527891
Coördinaten
Kasteeltype
Bouwstijl	Neogotiek
Bouwmateriaal	Baksteen
Eigenaar	Stichting Kasteel De Haar
Huidige functie	Woning, museum
Bouwjaar	14e eeuw, mogelijk 13e eeuw
Gebouwd in opdracht van
Architect
Koper
Gesloopt in
Herbouwd in	1892 - 1912
Evenementen
Bijzonderheden
Website www.kasteeldehaar.nl
Kasteel de Haar in 2003
Lijst
Portaal Architectuur

Eén van de badkamers van het kasteel

Kasteel de Haar is een kasteel in het dorp Haarzuilens in de Nederlandse provincie Utrecht. Kasteel de Haar is het grootste kasteel van Nederland.

Het eerste kasteel

Hoe het kasteel ontstaan is weten we niet, maar er is een onderzoek naar aan de gang. We weten ook niet hoe het eerste kasteel er uit zag. Veel mensen denken dat het een versterkte woontoren was, maar er is geen bewijs voor. Het kasteel werd voor het eerst genoemd in 1391. In de loop van de jaren werd het kasteel verder uitgebreid. In 1449 kwam het kasteel in bezit van de familie van Zuylen. Rond 1482 werd het kasteel vaak aangevallen en verwoest.

Het tweede kasteel

Na de verwoesting in 1482 werd snel begonnen met de bouw van een nieuw kasteel. Toen de laatste bewoner overleed, werden veel gedeeltes van het kasteel al niet meer onderhouden. Sommige delen waren al ingestort. Na zijn overlijden kwam er niemand meer in het kasteel wonen. De nieuwe eigenaar woonde in Frankrijk. Hij had geen interesse om het kasteel te gebruiken. Het kasteel werd niet meer onderhouden. Hij verkocht het landgoed, maar niet het kasteel. In de loop van de tijd stortte het kasteel in, na honderd jaar was het een ruïne geworden.

Het derde kasteel

In 1890 erfde Etienne baron van Zuylen van Nyevelt van de Haar het kasteel. De baron was gefascineerd door de familiegeschiedenis. Zijn droom was het kasteel groter en mooier dan ooit te herbouwen. Zijn vrouw, barones Hélène de Rothshild, kwam uit een erg rijke familie. Haar geld maakte het mogelijk het kasteel te restaureren.

Plannen voor herbouw

De beroemde architect Pierre Cuypers en zijn zoon Joseph Cuypers kregen de opdracht om het kasteel te bouwen. De baron was nooit van plan om daar te gaan wonen. Het kasteel was een plek om elk jaar vakantie te vieren. Daarbij nodigde de baron veel mensen uit. Het kasteel had 21 slaapkamers voor de familie en vrienden. De meeste kamers hadden een eigen badkamer: er waren 14 badkamers in het kasteel. Voor het personeel waren 14 slaapkamers en 3 badkamers.

Uitvindingen

In de tijd dat werd besloten werd tot restauratie, werden er veel nieuwe dingen uitgevonden. De baron hield erg van alles wat nieuw was: Zo had de baron in 1894 al een auto. In 1895 reed pas de eerste auto in Nederland. De barones was de eerste vrouw met een rijbewijs. Veel dingen die tegenwoordig heel gewoon zijn, werden toen uitgevonden. Behalve de auto is dat bijvoorbeeld:

• telefoon
• elektrische verlichting
• centrale verwarming
• lift
• de badkamer
• stromend water.

In het kasteel was dit allemaal terug te vinden!

Elektrische verlichting

De telefoon bijvoorbeeld. En elektrische verlichting: er waren in Nederland in die tijd ongeveer 200 gebouwen met elektrische verlichting, waarvan maar vijf huizen. En dat was logisch. Er bestond nog geen elektriciteitsnetwerk, zoals we dat nu wel hebben. Bij het kasteel moest dus een "elektriciteitscentrale" worden gebouwd. In Nederland waren geen mensen die deskundig genoeg waren de elektriciteit aan te leggen. Het duurde maar liefst zes jaar om het systeem te ontwerpen, daarna duurde het nog vier jaar om het systeem aan te leggen. De lampen van toen doen het natuurlijk allang niet meer, en de stroom komt tegenwoordig, net zoals bij overal, uit het elektriciteitsnetwerk.

Nieuw! De badkamer

Badkamers waren nog een heel nieuw idee. Mensen wasten zich eigenlijk bijna nooit. Er werd een teil ergens in huis neergezet waarin de hele familie zich dan kon wassen. Toiletten bestonden nog niet. Ontlasten en plassen deden de mensen meestal buiten, of in huis in een emmer. Er waren ook latrines: een plank met gaten erin, meestal boven een sloot. De emmers werden ook gewoon in de sloot leeg gegooid. En de mensen dronken het water uit de sloot vervolgens op. Tegenwoordig weten we dat we daar ziek van worden, maar toen wisten de mensen dat nog niet. Dat mensen zich regelmatig moesten wassen was ook een nieuw idee. Het sanitair (toitletpotten, wastafels, badkuipen) was allemaal net uitgevonden. In Nederland was het nog helemaal niet te koop. Al het sanitair in het kasteel is gekocht in Engeland en Frankrijk. Wat bijzonder is, is dat elke badkamer er anders uitziet. Geen twee kranen zijn hetzelfde! Aan de badkamers is in al die tijd maar weinig veranderd. Bijna alles ziet er nog net zo uit als honderd jaar gleden!

Schoon water: lastig

Zoals hierboven al is te lezen, was het geen goed idee zomaar water te drinken uit rivieren of sloten. Vooral in de steden was het een groot probleem. De mensen ontdekten dat er plekken waren waar het water nog wel schoon was: met karren werden tonnen schoon water naar de stad gebracht, en daar konden de mensen schoon water kopen. Later werd dit water met een leiding naar de stad vervoerd, waar de mensen (weer tegen betaling) emmers schoon water uit kranen konden halen. Het was daarna een kleine stap - voor de erg rijke mensen - om ook naar hun huis zo'n waterleiding aan te leggen.

Een waterleiding was bij het kasteel, dat toen nog heel ver bij de stad vandaan lag, helemaal niet aanwezig. Maar het water bij het kasteel was ook niet schoon genoeg om te drinken. Daarvoor werd een oplossing bedacht: regenwater werd opgevangen en gefilterd, zodat het schoon genoeg was om te drinken. Opvangen van regenwater gebeurt tegenwoordig niet meer, nu komt het water wel gewoon uit de leiding, net zoals bij jou thuis.

Verwarming, zoals we het nu ook hebben

Kamer 4 (een gastenkamer) met duidelijk zichtbaar een radiator

De oude keuken

Centrale verwarming, ook al iets nieuws. In die tijd dan. Huizen en andere gebouwen werden verwarmd door in elke kamer (of ruimte) een kachel (open haard) te stoken met hout of kolen. Dit was erg lastig, het kostte veel tijd en de rook was ongezond. Er werd een nieuw systeem uitgevonden: een grote kachel die warm water verwarmde. Het warme water stroomde naar apparaten, radiatoren genoemd. De radiator werd warm en daardoor werd de kamer ook warm. Tenminste, tegenwoordig gaat dat zo: het stromen van warm water lukte toen nog niet echt. Wat wel lukte was het water te laten koken en de stoom te gebruiken de radiatoren te verwarmen. En dat gebeurde ook in het kasteel. Een grote ketel, die met kolen werd gestookt, zorgde in het hele kasteel voor de verwarming. En het systeem werkt nog steeds! Alleen gebeurt het stoken nu niet meer met kolen, maar met gas.

Traplopen hoefde niet, nou ja...

De lift, was ook al zo'n nieuwigheidje. Luxe hotels adverteerden er in die tijd mee: men was trots op de liften! in het kasteel waren maar liefst drie liften: een lift voor personen, een lift voor goederen en een lift om eten te vervoeren van de keuken naar de eetzaal. De lift voor de goederen voldeed niet aan de verwachtingen. Deze lift werd al snel buiten gebruik gesteld. De lift om eten te vervoeren was ook al geen succes. In plaats van een elektrische lift, werd een lift geplaatst die met de hand werd bediend - en die lift is er nog steeds! De lift voor personen ten slotte is na enkele tientallen jaren vervangen door een nieuwe lift. Kort geleden is die lift weggehaald. De lift was niet veilig meer.

Traplopen was dus niet nodig in het kasteel. Tenminste, als je gast was. Het personeel mocht niet van de lift gebruik maken. Ook de grote, luxe trappen waren verboden terrein voor het personeel: het personeel diende over smalle trappen te gaan, op plekken waar de gasten het personeel vooral niet kon zien.

De keuken: niet meer in gebruik

Wat de gasten meestal ook niet zagen was de keuken. En niet zomaar een keuken. De keuken heeft een enorm fornuis, die met kolen wordt gestookt. Een grote collectie pannen zorgde ervoor dat de (Franse!) koks niets in de weg stond om drie keer per dag een feestmaal te bereiden. In de spoelkeuken stond een ijskast. Een echte ijskast: bovenin de kast werden blokken ijs gelegd, die de kast (en natuurlijk alles wat erin was gelegd) koel werd gehouden. De blokken ijs werden gemaakt door een ijsmachine. De collectie pannen van het kasteel is heel bijzonder: het verhaal gaat dat alleen het Paleis op de Dam dezelfde pannen heeft. De keuken is heel lang gebruikt - tot 1970. Daarna werd een nieuwe keuken in gebruik genomen. De oude keuken werd toen een museumstuk. De oude keuken is het enige onderdeel van het kasteel dat echt niet meer wordt gebruikt!

11 maanden per jaar niet in gebruik

Al deze luxe werd het grootste deel van het jaar niet gebruikt. Alleen in augustus, later in september, werd het kasteel gebruikt. Als de familie op andere momenten in Nederland was, werd gebruik gemaakt van het "kleine" kasteel, het Châtelet.

Het kasteel nu

In de loop van de tijd veranderde er weinig aan het kasteel. Het kasteel werd aangesloten op het elektriciteitsnetwerk en op de waterleiding - de installaties in het kasteel om elektriciteit op te wekken en water te filteren werden niet meer gebruikt. De centrale verwarming (met de op kolen gestookte ketels) bestaat nog steeds, maar wordt nu gestookt op gas. Af en toe is er een extra wastafel of bad geplaatst, maar eigenlijk is alles in het kasteel zoveel mogelijk hetzelfde gebleven. Vroeger kwamen de mensen naar het kasteel voor de nieuwigheidjes, later om te genieten van het logeren in een museum. Geen televisie, geen telefoon - en natuurlijk al helemaal geen internet.

De familie is tegenwoordig geen eigenaar meer van het kasteel. Toch mag de familie het kasteel nog steeds gebruiken. De familie mag, zoals de familie dat altijd heeft gedaan, het kasteel in september gebruiken. Maar daarvoor moet de familie wel geld betalen: heel veel geld. Er kunnen dan geen bezoekers naar het kasteel komen. Dit betekent dat de stichting, die eigenaar van het kasteel is, geen inkomsten heeft. Dit moet de familie vergoeden. Ook dingen als het kasteel verwarmen moeten worden betaald - en dat is niet goedkoop. Eens in de paar jaar maakt de familie gebruik van het kasteel om een weekend met gasten door te brengen. Alles in het kasteel wordt dan gebruikt: de eetzaal, de badkamers, de slaapkamers.

Kosten van de herbouw

De herbouw van het kasteel was een heel groot project. Zelfs het vermogen van de barones bleek onvoldoende: de kosten vielen veel hoger uit dan de architect vooraf had berekend. Het geld was op... in 1897 dreigde een groot probleem. De bouwbedrijven waren niet betaald, veel boeren hadden hun grond verkocht aan de baron en wachtten op hun geld. Uiteindelijk heeft de baron geld geleend om het project af te kunnen maken.

De kosten van de herbouw bedroegen 1,8 miljoen gulden. Voor die tijd een gigantisch bedrag! De kosten voor de bouw van het Rijksmuseum in Amsterdam bijvoorbeeld, bedroegen 2,7 miljoen gulden. In dezelfde tijd werd ook de enorme Kathedraal Sint Bavo in Haarlem gebouwd (kosten 1 miljoen gulden).

Toerisme

Al in de tijd dat het kasteel nog een ruïne was, trok het kasteel toeristen. Het dorp Haarzuilens lag toen nog naast het kasteel. Bij de herberg, die ook een raadhuis was, konden bezoekers een kaartje kopen om de ruïne te bezoeken. De ruïne was in die tijd een imposant bouwwerk dat al van veraf was te zien - en vanaf de ruïne konden bezoekers dus ook ver kijken. In de kelder van het kasteel is nog graffiti te zien, van de bezoekers van 100-200 jaar geleden.

Tijdens de herbouw mocht het kasteel alleen worden bezocht op persoonlijke uitnodiging van de baron. Dit bleef heel lang zo. Later mochten bezoekers zichzelf aanmelden, als ze betrouwbaar waren en echte belangstelling hadden voor het kasteel werden ze toegelaten. "Gewone" mensen mochten af en toe, onder begeleiding van een medewerker, een wandeling maken over het park. Dit leverde mooi wat extra inkomsten op, wat erg welkom was! De baron had tenslotte ernstige geldnood.

Na officiële oplevering van het kasteel, in 1912, kwam er al snel een belastingaanslag. De Baron was woedend over de hoogte van de aanslag. Na lange onderhandelingen met de minister werd het kasteel een museum: in 1925 werd het museum elke maandag, woensdag en vrijdag van 10.00 tot 12.00 uur opengesteld. Maar tot de Tweede Wereldoorlog was nog steeds toestemming van de baron nodig het kasteel te mogen bezoeken. In september, als het kasteel was bewoond, mocht de opstelling worden teruggebracht tot één dag per week.

Na de Tweede Wereldoorlog was iedereen welkom. Al snel bezochten 70 duizend mensen per jaar het kasteel. Eerst was er een groepje medewerkers die mensen rondleidde, tegenwoordig werken er meer dan honderd mensen (meesten vrijwilliger) om de bezoekers te ontvangen, rond te leiden en te vertellen over het kasteel. Elk jaar bezoeken 275 duizend mensen het kasteel.

Nieuwe eigenaars

Sinds 2000 is de stichting kasteel de Haar van de Vereniging Natuurmonumenten eigenaar van het kasteel. De familie van Zuylen van Nijenveldt was tot aan 2012 eigenaar van de meubels. sinds 2012 is de stichting daar eigenaar van. De meubelcollectie is zo'n 10 miljoen euro waard. Dat geld werd betaald door:

• BankGiro Loterij
• Vereniging Rembrandt
• VSBfonds
• Prins Bernard Cultuurfonds
• K. F. Heinfonds
• Mondriaan fonds
• Stichting nationaal fonds Kunstbezit
• SNS REAAL Fonds
• M.A.O.C. Gravin van Bylandt Stichting
• De provincie en gemeente Utrecht.

De koop zou voorkomen dat de meubels over de wereld werden verspreid, maar in een gebouw bleven.

Externe Links

• www.kasteeldehaar.nl

Bronnen

Wil je meer lezen over het kasteel?

Boeken van de bibliotheek

• Heijenbrok, J. (red.), Steenmeijer, G. (red.), Timmers, K. (red.), Bouwstra, C., Huiting, J.H., Kamphuis, M., Kooij, B., Landewé, W., Landheer, H., Lees-Brand, D. van der,

Leeuwen, W. van, Mark, R. van der, Olde Meierink, B., Ronnes, H., Stokroos, M., Tebbens, L., Viersen, A. (2013). Tien eeuwen kasteel de haar, wat een weelde. Zwolle: W Books.

• Hogen, N. (2012). In weelde baden: de badkamer in het Nederlandse interieur. Amsterdam: Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij.

Op internet

• Kasteel de Haar (2017) Bezoekersrecord na drukste jaar ooit voor Kasteel de Haar. Geraadpleegd op 23 oktober 2019 van https://www.kasteeldehaar.nl/wp-content/uploads/2017/08/Persbericht-Record-aantal-bezoekers-Kasteel-de-Haar-Utrecht-2017.pdf
• Koops, E. (2018) Korte geschiedenis van de verwarming. Geraadpleegd op 28 september 2019 van https://historiek.net/geschiedenis-verwarming-cv/79418/
• Lange, H. de (2012) De barones doet afstand van de Haar. Trouw. Geraadpleegd op 2 november 2011 van https://www.trouw.nl/nieuws/de-barones-doet-afstand-van-de- haar~bd3e6091/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F
• Lintsen, H.W. (1993) Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III. Geraadpleegd op 28 september 2019 van

https://www.dbnl.org/tekst/lint011gesc03_01/lint011gesc03_01_0008.php

• Landheer, H. ( 2004 ) Restauratie kasteel de Haar: Van droom tot obsessie. Geraadpleegd op 19 oktober 2019 van https://journals.open.tudelft.nl/index.php/knob/article/view/Landheer183/424