Wapen (heraldiek)

wapen (heraldiek)

Wapen, heraldiek of wapenschild, is een kleurig merkteken dat is verbonden aan een familie of een andere groep bij elkaar horende mensen.

Traditioneel werd het wapen gedragen op het schild, de helm, het dekkleed voor het paard en mogelijk op andere herkenbare plaatsen zodat de herkenbaarheid van de groep in een veldslag gewaarborgd was en eigendommen duidelijk aan de persoon gebonden.

Benevens toepassing binnen families wordt het wapenschild tegenwoordig ook vaak gebruikt als een symbool van een land, stad, gemeente, waterschap of provincie, naast een vlag. Een vlag met de afbeelding van een wapen heet een banier.

Geschiedenis

In de Middeleeuwen werden de krijgers na de 11e eeuw in steeds zwaardere harnassen gehuld. De in 1066 met een open helm, zonder vizier, uitgerustte Noormannen en Saksen die op het Tapijt van Bayeux zijn afgebeeld hadden geen wapenschild nodig omdat zij gemakkelijk herkenbaar waren. De op het tapijt afgebeelde schilden hadden wel versieringen maar er zijn geen aanwijzingen dat deze persoonsgebonden waren. Tijdens de kruistochten kwamen zware, gesloten helmen in zwang.Om in de strijd te zien wie vriend en wie vijand was moest elke ridder zijn eigen teken op het wapenschild afbeelden. Deze tekens werden al snel een belangrijk symbool en vonden een plek op documenten, grafstenen, gevelstenen en banieren. In de eerste jaren van de twaalfde eeuw was er zo een cultuur rond het wapen ontstaan waarvan de regels en gebruiken in de heraldiek, de kunst van de herauten werden vastgelegd.

Deze heraldiek is een puur Europese aangelegenheid. Eigenlijk is de juiste omschrijving: de (hulp)wetenschap die zich bezighoudt met het onderzoeken van de geschiedenis van de wapenschilden, het op de juiste manier ontwikkelen van nieuwe wapens en het op de juiste manier optekenen van de beschrijvingen van wapens. In Nederland wordt dit, althans voor de adelijke en overheidswapens, gedaan door de Hoge Raad van Adel. Dit instituut is officieel ingesteld om wapenschilden toe te kennen aan personen, families, instellingen en instituten in Nederland. Naast de Hoge Raad van Adel bestaan er ook andere organisaties zoals de Friesche Raad voor de Heraldiek waar wapens worden geregistreerd en gepubliceerd. In Vlaanderen is het de Vlaamse Heraldische Raad die de toekenning van wapens en vlaggen aan de Vlaamse provincies en gemeenten begeleidt. Sinds 2000 erkent en verleent deze Raad ook wapens aan personen en instellingen. Voor de wapens van adellijke families en personen die de adelstand verleend worden in België, is echter de Raad van Adel dat resorteert onder het (federale) ministerie van Buitenlandse Zaken bevoegd.

Wapenschilden werden vaak ontworpen door herauten. Deze noteerden ook alle wapens in een apart wapenboek, zoals het Wapenboek Gelre. Tijdens een oorlog moesten de herauten lijsten samenstellen van de ridders die naar het slagveld gingen, waardoor achteraf eenvoudig de omgekomen ridders geïdentificeerd konden worden.

Oorspronkelijk hadden heren en ridders een uniek wapenschild. Hun zonen gingen toen in de late 12e eeuw het wapen steeds meer prestige had verworven hun vaders wapen, soms ongewijzigd, gebruiken. Zo ontsond het familiewapen.Wapenschilden zijn maar kort het exclusieve domein van de ridderkaste geweest; al in de 13e eeuw gingen ook anderen zoals steden, gilden en sommige belangrijke burgers. Ook staten kregen een wapen; daarbij werd meestal gebruik gemaakt van het wapen van de vorst.De boeren hielden het eeuwenlang bij hun huismerk (heraldiek)|huismerken maar ook in hun kringen werden familiewapens in de loop der eeuwen steeds algemener. Alleen in Engeland en Schotland is het gebruiken, men spreekt van "voeren", van een wapenschild, aan strenge wettelijke regels en toestemming door de staat gebonden.

In de 12e en 13e eeuw werden wapens werkelijk gebruikt. In de late middeleeuwen waren zij belangrijk bij toernooien van ridders en toen deze niet meer werden gehouden ontstond er een "papieren heraldiek" waarin steeds ingewikkelder wapens werden gebruikt.

Wie heeft een wapen?

Er wordt wel eens gedacht dat alleen adellijke families een wapen kunnen hebben. Dit is niet het geval. Heel veel families hebben vanouds een wapen, maar veel familieleden weten dat niet meer. Het is trouwens niet verboden zelf een wapen te ontwerpen.

Het gebeurt wel dat een familie een wapen voert dat afkomstig is van een andere familie met (bijna) dezelfde naam. Men spreekt dan van een geassumeerd wapen. Dit wordt door heraldici niet gewaardeerd.

Draagt men een zegelring, dan hoort daar een wapen in te staan. Een zegelring met een ongegraveerde steen wordt wel minachtend een 'tegelring' of studentikoos "stoeptegel" genoemd.

Beschrijving van een wapen

Wapen van Nederland Wapen van België obbit van Monseigneur de KeselDe juiste beschrijving (blazoenering) van een wapen gaat als volgt. Eerst geeft men de verdeling van het schild aan, daarna met de klok mee de beschrijving van het hoofdteken dan wel de hoofdtekens. Zo is de officiële beschrijving van het kleine rijkswapen van het Koninkrijk der Nederlanden: In azuur, bezaaid met blokjes van goud, een leeuw van goud, gekroond met een kroon van drie bladeren en twee parelpunten van hetzelfde, getongd en genageld van keel, in de rechtervoorklauw opgeheven houdende in schuinlinkse stand een zwaard van zilver met gevest van goud en in de linker- een bundel van zeven pijlen van zilver met punten van goud, de pijlen tezamen gebonden met een lint mede van goud. Aan het in het vorige artikel omschreven wapen kunnen de navolgende uitwendige versierselen worden toegevoegd:

1. Tot dekking van het schild de Koninklijke kroon gelijk aan die welke tot dusverre door de Koningen der Nederlanden is gevoerd;
2. Als schildhouders twee leeuwen van goud, getongd en genageld van keel;
3. Het devies 'Je maintiendrai' in Latijnse letters van goud op een lint van azuur.

Het in artikel 1 omschreven wapen, voorzien van zijn uitwendige versierselen, kan worden geplaatst op een mantel van purper, geboord van goud, gevoerd met hermelijn, opgebonden met koorden eindigende in kwasten, beide van goud, en gedekt door een baldakijn van purper, geboord van goud en dragende de Koninklijke kroon.

Bij de omschrijving van een wapen is het gebruikelijk dat men heraldische namen gebrukt voor de kleuren en metalen. Bovendien kan elke kleur een symbolische betekenis hebben, maar opvattingen verschillen per tijdperk, land of persoon. De benamingen en betekenissen zijn:

gebruikelijke naam heraldische naam symbolische betekenis officiële kleuren rood keel moed, opoffering blauw azuur of lazuur wetenschap, waarheid groen sinopel mildheid, hoop zwart sabel gevaar, kracht minder gebruikelijke kleuren paars purper waardigheid oranje oranje bruin bruin metalen goud of geel goud of or wijsheid, rijkdom zilver of wit zilver of argent trouw

Andere kleuren worden vrijwel niet gebruikt, als er personen, dieren of voorwerpen worden weergegeven in het schild, en de kleur ervan is niet een van de kleurcodes, maar de waarheidsgetrouwe kleur, noemt men die "van zijn/haar natuurlijke kleur". Verder heeft men officiële beschrijvingen voor de verdeling van schilden, maar zonder getekend voorbeeld is dit bijna niet uit te leggen.

Links of rechts

Verder is van belang dat indien er in een beschrijving gesproken wordt over de linker- of rechterzijde van het schild, of dat bijvoorbeeld een dier naar links of rechts kijkt, dit gezien moet wordt alsof men zelf achter het schild staat. Voor alle duidelijkheid zegt men ook wel heraldisch links en heraldisch rechts. De wapendieren op de meeste wapens, waaronder de leeuwen van het Nederlandse en Belgische wapen kijken dan ook naar de (heraldische) rechterkant van het schild.

Er is een goede reden waarom dieren naar rechts kijken. Een rechtshandige ridder draagt zijn speer in de rechterhand en het schild in de linkerhand. Vaak hangt het schild aan de linkerkant van zijn lichaam. Het dier op het schild kijkt dan in dezelfde richting als de ridder. In de middeleeuwse heraldiek was het gebruikelijk dat een leeuw steeds naar rechts keek maar bij een bastaard kon het wapen in spiegelbeeld worden verleend.

Desondanks kan men concluderen dat een linkshandige ridder een schild nodig had waarop het dier naar links keek, en dat was inderdaad het geval. Tegenwoordig lijkt dit niet meer van toepassing te zijn, omdat er geen toernooien meer worden gehouden en wapenschilden alleen als ornamenten dienen.De regels voor de wapens van bastaarden zijn nooit stelselmatig toegepast en er zijn opvallende uitzonderingen bekend.

Toch zijn er situaties waarin hiermee rekening moet worden gehouden. Staat er een heraldisch dier aan de rechterkant van een auto, dan behoort die afbeelding in de regel 'omgewend' te zijn, zodat het dier naar de voorkant van de auto kijkt. Worden twee wapenschilden naast elkaar afgebeeld, bijvoorbeeld de wapens van een echtpaar, dan zorgt men ervoor dat de wapens elkaar aankijken.