Tachtigjarige Oorlog
De Tachtigjarige Oorlog is de oorlog die duurde van 1568 tot 1648. Het was een strijd in de Nederlanden. De strijdende partijen aan het begin van de 80 jarige oorlog waren de 17 noordelijke provinciën en Spanje dat toen een groot wereldrijk was. De oorlog duurde geen 80 jaar, maar bestond uit regelmatig opvlammende veroveringen en kleine en wat grotere veldslagen. Bovendien was er tussen 1609 en 1621 een bestand van 12 jaar. De leider van de noordelijke provinciën was Willem van Oranje, die later door zijn zoon en kleinzoon werd opgevolgd. De 17 provinciën besloegen het gebied van het huidige Nederland, België, Luxemburg en wat noordelijke stukken van Frankrijk.
Wat gebeurde er vooraf?
Toen Karel V (1515-1555) de leiding had was hij druk bezig om zijn andere landen te besturen. Nederland mocht echter ‘gewoon’ haar eigen wetten en privileges hanteren. Dit werd allemaal bepaald door de Staten-Generaal (soort huidige eerste en tweede kamer samen). Karel V liet de Staten-Generaal haar eigen gang gaan. De hoofddoelen van Karel V voor Nederland waren:
- het katholieke geloof beschermen tegen het protestantisme.
- de centrale macht van de regering in Brussel vergroten.
- het gebied completeren.
Het katholieke geloof beschermen lukte hem. Anders dan in het Habsburgse deel van zijn rijk, waren de meeste inwoners van de Nederlanden katholiek. De centrale macht in Brussel vergroten deed hij door specialisten in de Nederlanden in te stellen die hem raad gaven. Hij kon zo beter zijn beslissingen maken. Het gebied completeren lukte wel. Frankrijk bleef echt een gat in zijn koninkrijk.
Wat veranderde in Nederland toen zijn zoon Filips II het overnam?
Toen Karel V in 1555 afstand deed van de troon, kreeg zijn zoon Filips II de leiding over Nederland. Filips II was strenger katholiek dan zijn vader. In Nederland was er toentertijd godsdienstvrijheid en een deel van de mensen was protestants. Filips II kreeg toen zijn vader overleed echter niet heel zijn rijk. De broer van de Karel V kreeg de leiding over het Habsburgse rijk (huidige Duitsland). Filips kreeg de leiding over Spanje, Portugal, delen van Italië, een stukje in Frankrijk, Amerikaanse koloniën en natuurlijk de Nederlanden. Filips wilde in zijn koninkrijk centralisatie. Waarom? Hij wilde dat hij op vaste basis belasting kon ontvangen en niet dat het de éne keer meer was en de andere keer minder. Verder wilde hij dat overal in zijn rijk dezelfde wetten waren, zodat er geen misverstanden konden ontstaan op straffen. Iedereen moest overal op dezelfde manier berecht worden. Hij wilde ook dat iedereen in zijn rijk katholiek werd. Dit zou ook een goed bindingsmiddel moeten zijn voor alle burgers in zijn rijk. De Staten-Generaal vond dit echter helemaal niet leuk. Zij hadden destijds immers een afspraak met Karel V gemaakt. De staten mochten zelf hun belasting heffen. Zij mochten zelf hun wetten maken en mensen werden niet vervolgd om hun geloof. Deze afspraken werden door Filips 2 tenietgedaan. In 1559 kwam Filips voor de laatste keer in de Nederlanden. Willem van Oranje vroeg hem om wat te matigen, maar dat wilde Filips niet doen. In de daaropvolgende jaren werd de situatie steeds slechter.
Wat waren nu alle bezwaren die de Nederlanden hadden tegen Filips 2?
De edelen vonden dat:
- zij buiten het landsbestuur werden gehouden
- zij door de nieuwe voorwaarden voor benoeming tot bisschop werden benadeeld
- de geloofsvervolgingen nodeloos streng waren.
Het volk ergerde zich aan:
- de levenswijze van een deel van de katholieke geestelijkheid
- de hoge belastingen die voor een groot deel naar Spanje gingen
- de slechte economische omstandigheden
- de strenge vervolging van protestanten
Ondanks al deze bezwaren was dit nog lang niet de reden dat het volk in opstand kwam. Filips 2 liet het Consultalid Granvelle naar Nederland komen. Granvelle werd nu Filips' belangrijkste adviseur omtrent de Nederlandse zaken. De Nederlandse adel probeerde dit wat te verstoren en Filips was genoodzaakt om Granvelle op een wat veiligere plaats te stallen. Daarnaast probeerde de adel de geloofsvervolging te matigen en gaf dit aan bij Filips. Ook dit verzoek werd afgewezen. De hoge adel was nu voorlopig uitgespeeld.
Beeldenstorm
In 1566 had een groep fanatieke protestanten het gemunt op de heiligenverering in de kerken. Honderden kerken, kapellen, abdijen en kloosters, altaren, beelden doopvonten, koorgestoelten, preekstoelen en orgels werden vernield, kelken vertrapt en schilderijen, kerkelijke gewaden en boeken verscheurd. Dit was de zogenaamde Beeldenstorm. De protestanten vonden dat ze onvoldoende vrijheid hadden om hun geloof te belijden. Als reactie op de Beeldenstorm stuurde Filips de 2e een leger onder de leiding van de ijzeren Hertog Alva. De echte opstand kwam toen tot leven. Deze hertog moest de fanatieke protestanten vermoorden. Hertog van Alva richtte toen de Raad van Beroerten op die in de volksmond ook wel de Bloedraad werd genoemd. In 1568 liet hij de stadhouder van Egmond en Hoorn ter dood brengen. Willem van Oranje was al in 1567 gevlucht nar zijn landgoed in Dillenburg-Nassau.
Hoe is de 80-jarige oorlog ontstaan?
De oorlog begon met de slag bij Heiligerlee (1568). De Prins Willem van Oranje was de leider van de Nederlandse gewesten (vergelijk provincies). Zijn broer Adolf kwam daarbij om het leven. Van zijn eigen geld betaalde hij een Duits leger. Het leger van de prins was niet zo groot als dat van zijn tegenstander Alva. Maar de prins Willem van Oranje had wel een slim plan. Hij wilde vanuit Duitsland, Engeland en Frankrijk de Nederlanden binnenvallen en zo de Spanjaarden verdrijven. In die landen had de prins namelijk vrienden. De meeste waren protestante vluchtelingen. Ze konden wel raden waarom het Spaanse leger naar Nederland onderweg was. Over Alva hadden de protestanten vreselijke verhalen te vertellen. De prins dacht bij dit plan: "Als we aanvallen helpt de bevolking natuurlijk mee".
Het Wilhelmus
Het Wilhelmus is geschreven aan het begin van de oorlog en gaat over Willem van Oranje. Hij wil de koning van Spanje niet bestrijden, maar hij wil dat er een rechtvaardige regering komt in zijn vaderland. Het lied blijkt massaal te worden gezongen tijdens de oorlog. Sommigen zeggen dat het lied net zoveel invloed had als een leger soldaten, zo motiverend was het lied.
Het Plakkaat van Verlatinghe
In 1581 ondertekenen de stadhouders een document waarin koning Filips een tiran wordt genoemd. Ze vinden dat hij weg moet. Het document is uniek omdat het de eerste keer was dat een koning van zijn onderdanen weg moest. De meeste mensen geloofden dat een koning werd aangesteld om een land te regeren en de chaos te voorkomen en dat God dat zo gewild had. Dit document is het eerste in de wereldgeschiedenis, waarin een volk verzoekt om vrijheid van een koning.
Het einde van de oorlog in 1648
De vrede van Münster (in Duitsland, net over de grens bij Enschede) betekende het einde van de Tachtigjarige Oorlog. De Spaanse koning erkende De Verenigde Nederlanden als vrije staat. In 1648 vond iedereen dat de oorlog lang genoeg duurde. Beide partijen waren de strijd zat. Het geld was op. De mensen leden honger. Iedereen wilde nu eindelijk wel eens rust. In de Duitse stad Münster werd in 1648 de vrede gesloten. De Republiek had uiteindelijk gewonnen. Het was geen deel meer van Spanje. Het werk van alle mannen van Oranje was niet voor niets geweest.
Het gebied dat wij nu kennen als Nederland, heette toen de Republiek van de Zeven Verenigde Nederlanden. De regering werd gevormd door een groep belangrijke mensen (Staten Generaal). Enkele gewesten (b.v. Brabant) kwamen niet in de Staten Generaal, omdat die door de belangrijke mensen niet belangrijk genoeg werden gevonden. Deze gewesten worden de Generaliteitslanden genoemd.
Hoofdrolspelers
Karel de Vijfde
Karel V van het Heilige Roomse Rijk (ook wel Carlos genoemd in het Spaans) werd geboren op 24 februari 1500 te Gent. Hij werd opgevoed aan het hof van zijn tante die zijn scholing overliet aan de latere paus Adriaan de 5e. Toen Karel zes jaar was, overleed zijn vader. Karel werd geboren in Gent in het Prinsenhof als zoon van Felipe de Schone en Juana van Aragon. Kleinzoon van Maria van Bourgondië. Karel de V kreeg later ook een kind en hij heette Filips II. In 1506 volgde hij zijn vader op bij de Nederlanden, en zijn grootvader in 1516 in Spanje tot 1556. Hij heeft dus 40 jaar geregeerd. Hij wist de Nederlanden samen te brengen. Daarvoor moest veel gevochten worden. En Karel maakte een machtige tegenstander in 1515 toen Grote Pier, de legendarische Friese krijger tegen zijn legers vocht. Pas toen die stierf in 1520 werd het weer een beetje rustig in Groningen en Friesland. Karel was streng katholiek. Hij was heer der Nederlanden, koning van Spanje, keizer van Duitsland en heerser over grote gebieden van Amerika. “In mijn land gaat de zon nooit onder,” zei hij altijd. Hij wilde één rijk, één bestuur en één godsdienst, namelijk het katholieke geloof. Dit lukte echter niet, want in het HEilige Roomse Rijk verspreidde het protestantisme van Luther zich snel.
Karel de V zei altijd: “In mijn rijk gaat de zon nooit onder.” Dat kwam omdat hij een heel groot rijk had. Hij erfde ook heel veel. Spanje, Oostenrijk, Tsjechië, een deel van Amerika en een groot deel van Italië was zijn rijk.
In Aken wordt Karel V gekroond tot Keizer van het Heilig Roomse Rijk. Hij erfde heel veel. Van zijn grootouders, en van zijn vader ook wat. Het was voor het eerst dat iemand (Karel de Vijfde) zo’n groot rijk had. Hij wou dat alle mensen katholiek werden. Karel V bracht zijn laatste jaren door in een Spaans klooster. Karel overleed in 1558 in Spanje.
Willem van Oranje
Prins van Oranje, Graaf van Nassau, bekend als Willem van Oranje. Zijn bijnaam was Willem de Zwijger. Hij was de leider van de opstand tegen de Spaanse Koning Philips II. Willem was 11 jaar toen hij land erfde: het staatje Oranje in Frankrijk en gebieden in Nederland. Vandaar de naam Willem van Oranje.
Hij is op 24 april 1533 geboren. Karel V liet hem aan het hof in Brussel opvoeden. Hij is in Delft doodgeschoten door Balthasar Gerards.
Prins Maurits en Frederik Hendrik waren zijn zoons.
Maurits
Maurits is de zoon van Willem van Oranje. Zeventien was hij toen zijn vader werd vermoord. Toch werd hij de nieuwe stadhouder, de nieuwe leider. Ook hij streed tegen de Spaanse overheersing. Lange tijd werd hij daarbij geholpen door Johan van Oldenbarnevelt. Maurits wilde de Spanjaarden het land uit jagen, maar daarvoor was veel geld nodig. Johan van Oldenbarnevelt (kun je vergelijken met een minister van financiën) wilde geld sparen en heeft een soort wapenstilstand geregeld. Die duurde 12 jaar. Maurits was hier boos over en heeft zijn vroegere “vriend” in de ban gedaan. Johan van Oldenbarnevelt is dan ook vermoord.
Frederik Hendrik van Oranje-Nassau
Hij was geboren op 29 januari 1584 in Delft. Na het twaalf jarige wapenstilstand was er veel veranderd. Van Oldenbarnevelt was ter dood gebracht. Maurits was gestorven. En ook koning Filips II was al een paar jaar dood. Toch barstte de strijd weer los. Het leger werd geleid door de halfbroer van Maurits, Frederik Hendrik van Oranje-Nassau. Stedenwinger werd zijn bijnaam omdat hij veel steden wist te veroveren.
De Opstand vanuit Spaans perspectief
We weten nu al veel over de opstand, maar wat hier boven geschreven is komt voornamelijk uit bronnen (geschreven teksten en schilderijen) die gemaakt zijn door Nederlanders. Hoe dachten de Spanjaarden over Nederlanders? Alva wordt door Nederlanders afgeschilderd als een bloedhond en wordt gezien, door de Nederlanders, als een meedogenloze beul die ketterij hard heeft aangepakt.
Het beeld dat de Spanjaarden hebben zal in vier stappen worden beschreven;
- Voor de opstand
- Begin van de opstand 1568 - 1609
- Twaalfjarig bestand 1609 - 1621
- Laatste deel van de opstand 1621 - 1648
Voor de opstand
In 1548 reisde Karel V samen met zijn zoon Filips II door de Nederlanden, Karel wilde zijn zoon voorstellen aan de Nederlanden als toekomstige koning. Tijdens deze reis is er een kroniek schrijven die mee gaat. Deze schrijver beschrijft de Nederlanden en de Nederlanders. Hij vergelijkt wat hij ziet met wat de mensen vroeger over de Nederlanders dachten, hiervoor gebruikt hij boeken van Tacitus en Julius Caesar. "Het is een wonder om te zien hoe de Nederlanders zijn veranderd, ze zijn niet meer wild, wreed, woest en bijgelovig. Nee, ze zijn sociaal, vroom, katholiek en toegewijd aan de eredienst van god, geletterd, hebben goede wetgeving en bestuur, netjes en hebben een goede manier van kleding". Bijzonder aan deze beschrijving is dat de schrijver lijkt te vergeten dat er meerdere geloven waren.
Begin van de opstand 1568 - 1609
Het beeld wat de Spanjaarden nu over de Nederlanden hebben is totaal anders dan voor de opstand. Volgens vijf verschillende kronieken zijn de Nederlanders koppig, lichtgelovig, gaan ze vreemd, onbeleefd, bot en hoogmoedig. "Zij denken dat ze de opstand kunnen winnen, ze zijn zo koppig dat ze liever strijdend ten onder gaan dan dat ze toegeven dat ze verkeerd zijn".
Er zijn Nederlanders (die nu leven) die zeggen dat de Nederlanden in opstand kwamen tegen Filips II, omdat er geen ruimte werd gegeven aan het geloof en dat Alva veel te hardhandig zou hebben opgetreden tegen de protestanten. De Spanjaarden (uit die tijd) dachten hier heel anders over. Het hardhandige optreden van Alva was noodzakelijk om de duivelse ketterij de kop in te drukken. Zij zagen dan ook de hoge edelen als de echte schuldigen en onruststokers. Zij hebben het lichtgelovige volk doen geloven dat het protestantisme beter is en dat zij in opstand moesten komen tegen hun rechtmatige koning. Willem van Oranje wordt hierin gezien als de eindbaas van de slechteriken.
Twaalfjarig bestand 1609 - 1621
Tijdens het twaalfjarig bestand is er weinig aandacht vanuit de Spanjaarden voor de Nederlanden. Het ondertekenen van bestand werd gezien als een enorme deuk in de reputatie van Spanje. Hierom werd in deze tijd geen aandacht geschonken aan de Nederlanden, maar aan Spanje zelf. Er was voornamelijk propaganda over de glorie dagen van Spanje. Hoewel er slecht nieuws was, werd dit zo min mogelijk gepubliceerd. Er werd in deze tijd wel voor het eerst een verschil gemaakt tussen de opstandige Nederlanders; Holandés en de trouwe Nederlanders; Flamenco.
Er gebeurde ook iets wonderlijks in de schouwburgen (de bioscopen van die tijd). Ten tijden voor het bestand werden er stukken opgevoerd waarin de Nederlanden als slecht en verdorven werden afgeschilderd. Grote personages als Alva en Willem en slagen werden nagespeeld. Echter, er was nu alleen aandacht voor heldendaden tijdens de oorlog. Hierin werden de Spaanse kwaliteiten door een soldaat groter gemaakt. Op de achtergrond was een uitgeputte Republiek te zien, maar het ging vooral om Juan (een Spaanse soldaat) die helden daden verrichtte tijdens de opstand.
Laatste deel van de opstand 1621 - 1648
Na het bestand zat het imago van de Spanjaarden nog steeds in een slop. Filips IV (kleinzoon van Filips II) wist zich geen raad en gaf deze opdracht aan Olivares. Hij moest ervoor zorgen dat het Spaanse imago weer terug kwam als in de glorie dagen van Spanje, zoals in de tijd van Karel V en Filips II.
Olivares ging verder met wat er tijdens het twaalfjarig bestand al gebeurde. De Spanjaarden moesten naast hun reputatie ook een hoog moreel krijgen. Hierdoor werden allerlei legendes verspreidt slagen waarin de Spaanse soldaten in de minderheid waren en toch nog net wisten winnen van hun vijanden. Het grote verschil dat hij hierin maakte is dat hij de Nederlanden als uitgemergeld gebied omschreef. Waarin alles door oorlog verwoest was, zoals het land als de mensen die daar leefden.
Grappig hierin is dat er verhalen bekend zijn als deze;
"Een aantal Spaanse schepen waren in op zee in het nauw gedreven, de vloot van de Holandés was aan de winnende hand. Maar net toen het fatale gevecht begon, veranderde de zee en de lucht in het voordeel van de Spaanse schepen. Wonder boven wonder wisten de Spaanse schepen de vloot van de Holandés te verslaan, terwijl deze betere kanonnen hadden, groter waren en meer soldaten aan boord dan aan de Spaanse zijde."
Bijzonder hieraan is dat er eerst omschreven wordt dat de Nederlanden uitgemergeld en straatarm zijn. Maar toch beschikken zij over een beter wapen arsenaal en sterkere vloot dat de Spaanse schepen.
Het gedachte goed van de Spanjaarden veranderen dus naarmate de opstand vorderde. Het lijkt ook wel op een ruzie die je wel eens hebt met iemand. Er zijn altijd twee verhalen aan ruzie, niet voor niets dat het aloude spreekwoord luidt: Waar twee kijven hebben twee schuld.
Video
Externe links
Bronnen:
Rodriguez Pérez, Y. (2003). De Tachtigjarige Oorlog in Spaanse ogen. Nijmegen:Uitgevrij Vantilt.
Groenveld, S. & Leeuwenberg, H.L.PH. (2012) De Tachtigjarige Oorlog; Opstand en consolidatie in de Nederlanden. Zutphen:Walburg Pers.