Romantiek
De romantiek of romantische periode was een stroming in de westerse cultuur van het einde van de 18e eeuw tot aan het begin van de 19e eeuw. De romantiek bepaalde de kunst en het intellectuele leven voornamelijk in Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, maar ook in andere westerse landen als de Verenigde Staten, België en Nederland. De romantiek was een tegenreactie op de Verlichting, de Industriële Revolutie en de wetenschappelijke benadering (en uitleg) van de natuur. De romantiek was vooral belangrijk in de beeldende kunsten (zoals de schilderkunst), de literatuur en de muziek. De romantiek inspireerde allerlei politieke stromingen, zoals het liberalisme, het conservatisme en het nationalisme.
De romantiek ontleende materiaal uit de Klassieke Oudheid, de middeleeuwen en allerlei volksverhalen en legenden. Belangrijke begrippen binnen de romantiek waren de schoonheid van de natuur en het Sublieme. Het Sublieme was volgens de romantici het sterkste gevoel mogelijk en liet de mens zich nietig voelen. De wortels van de romantiek liggen in de Sturm und Drang-periode, een periode in de Duitse literatuurgeschiedenis. Vaak wordt de Franse Revolutie gezien als het begin van de romantiek, terwijl anderen ook de jaren ervoor erbij betrekken. De romantiek zelf werd in de tweede helft van de 19e eeuw opgevolgd door het realisme, wat weer een tegenreactie was op de romantiek.
Ontstaan
Sturm und Drang
Zie Sturm und Drang voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De Sturm und Drang-periode is een periode in de Duitse literatuurgeschiedenis tussen de jaren 1760 en 1780. Deze periode is vooral bekend door de werken van Johann Wolfgang von Goethe en Friedrich von Schiller, zoals Die Leiden des jungen Werthers en Kabale und Liebe. De schrijvers van de Sturm und Drang richtten zich vooral op het individu en extreme emoties. In de rest van Europa was op dat moment de Verlichting erg belangrijk. De Verlichting nam vooral de wetenschap als leidraad en vertrouwde sterk op het verstand (de rede). Verlichtingsliteratuur wilde vooral objectief zijn door de feiten weer te geven. De Sturm und Drang-schrijvers wilden juist subjectief zijn en hadden vooral aandacht voor de gevoelens en emoties van het individu. In de muziek kunnen we Joseph Haydn en Wolfgang Amadeus Mozart aan de Sturm und Drang-periode verbinden.
Het bekendste werk van de Sturm und Drang-periode is Die Leiden des Jungen Werthers van Goethe. Dit boek gaat over een jongeman genaamd Werther. Werther is verliefd op een meisje genaamd Lotte. Lotte is echter al verloofd met Albert. Werther wordt desondanks verliefd op Lotte en kan haar niet uit zijn hoofd zetten. Werther begrijpt dat een van de drie (Werther, Albert of Lotte) moet overlijden, aangezien hij het niet aankan dat Lotte een ander trouwt. Werther kan het niet over zijn hart verkrijgen om Albert of Lotte te vermoorden en besluit zelfmoord te plegen. Het boek werd in heel Europa bekend en vormde een van de belangrijkste inspiratiebronnen tijdens de romantiek. De roman werd geschreven als een serie van brieven aan een vriend van Werther (een zogeheten briefroman). Hierdoor was het boek erg persoonlijk en konden lezers meeleven met Werther. Sommige mensen leefden zelf zo erg mee, dat het boek een zelfmoordgolf in Duitsland teweegbracht. Mede hierdoor zag Goethe dit boek als een vergissing en herschreef later een nieuwe versie waarin Werther overleefde.
Desondanks werd de Sturm und Drang-periode hierdoor bekend in heel Europa en vormde mede de inspiratie voor de romantiek.
De Franse Revolutie
Zie Franse Revolutie voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
De Sturm und Drang-schrijvers keerden eigenlijk terug naar het verleden (voornamelijk de middeleeuwen) en de natuur (het landelijk leven) om te ontsnappen aan het onrecht van de samenleving toentertijd. Europa werd toen voornamelijk geleid door vorsten, die de absolute macht hadden, gesteund door de Kerk en de adel. Intellectuelen en rijke burgers ergerden zich hierover. De schrijvers van de verlichting geloofden in de rechten die voor ieder mens zou moeten gelden, zoals vrijheid en gelijkheid. Het probleem was dat dit in heel Europa niet echt bestond. Door het chaotisch beleid van de Franse koning leefde de bevolking in bittere armoede, terwijl de adel, de Kerk en de koning in rijkdom en overvloed leefden. Hierdoor kwam het volk in opstand, geleid door de schrijvers, intellectuelen en filosofen van de verlichting. Deze gebeurtenis wordt de Franse Revolutie genoemd en leidde ertoe dat de macht van de koning werd beperkt. Ook kwam er een parlement, een grondwet en een lijst van mensenrechten, waaronder de vrijheid van meningsuiting en godsdienst.
Het probleem van de Franse Revolutie was dat veel ideeën toen nog nieuw waren en daardoor niet goed uitgewerkt waren. Dit leidde tot allerlei conflicten in Frankrijk, een oorlog met verschillende Europese machten en uiteindelijk de komst van een dictatuur genaamd La Terreur. Veel voorstanders van de Verlichting waren zo geshockeerd hiervan dat ze afstand deden van de Franse Revolutie, waaronder ook veel schrijvers. De Franse Revolutie werd als mislukt gezien. Sommige schrijvers deden ook afstand van de waarden van de Franse Revolutie (zoals de schrijver William Wordsworth en de filosoof Edmund Burke), terwijl anderen de waarden van de Franse Revolutie bleven steunen (zoals de filosofen Mary Wollstonecraft en Thomas Paine). Deze laatste groep keek ook naar de Verenigde Staten, een land waar de waarden van de verlichting wél werkten.
Veel schrijvers waren teleurgesteld in de Franse Revolutie en dachten dat alles voor niets was geweest. Hierdoor was er een behoefte om zichzelf terug te trekken van de samenleving.
Filosofische onderbouwing
Waar de Sturm und Drang-schrijvers nog hoop hadden in de waarden van de Verlichting en de Franse Revolutie, sloeg dit na de Franse Revolutie om. Na de Franse Revolutie hadden de romantici geen hoop meer in de waarden. Toch keerden ze terug naar een aantal filosofen van de verlichting, die van invloed waren op de denkwijze van die tijd. Een voorbeeld hiervan is de Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau. Rousseaus boek Emile, of Over de opvoeding had veel invloed op de romantiek. Veel romantici zagen het kind als een puur, haast goddelijk schepsel. Volgens Rousseau werden kinderen van hun puurheid en onschuld beroofd naarmate ze volwassen werden.
Ook de Duitser Johann Gottfried von Herder was van belang. Herder ging in tegen het begrip van gelijkheid van de verlichting. De verlichting geloofde dat alle mensen in de wereld gelijk waren. Volgens Herder was dit niet waar, aangezien dat zou betekenen dat iedereen dezelfde religie zou hebben. Herder geloofde dat iedere cultuur en ieder volk anders was, maar dat er geen onderscheid gemaakt moest worden tussen personen van verschillende volkeren. Herder geloofde in gelijkwaardigheid, oftewel ieder mensenleven is evenveel waard ook al zijn we allemaal verschillend. Herders ideeën werden later gebruikt om te stellen dat alle personen van één volk in hetzelfde land moesten leven (nationalisme). Herder had invloed op de Sturm und Drangperiode, waardoor hij indirect invloed had op de romantiek. Het idee van een nationale cultuur en identiteit speelde namelijk ook een rol tijdens de romantiek.
Zowel de Engelsman Edmund Burke als de Duitser Immanuel Kant hadden invloed op ons begrip van het Sublieme. Het Sublieme is volgens de romantici het sterkste gevoel mogelijk. Waar de schrijvers voor de romantiek regels stelden aan de literatuur (meestal de Poetica van Aristoteles) en klassieke werken wilden kopiëren, overtreffen of vertalen, deden de romantici dit niet. De romantici richtten zich meer op het eigen talent. Een schrijver die (per ongeluk) de regels overtrad, maar dit in een geniale wending weer goedmaakte, was een betere schrijver dan de schrijver die regels braaf opvolgde. De eerste schrijver durfde immers risico te nemen. Het Sublieme speelde hierbij een grote rol, aangezien deze geniale wending het Sublieme moest zijn. Waar Burke vond dat het Sublieme een schokkende, negatieve ervaring was, stelde Kant dat het ook een positieve ervaring kon zijn.
Kenmerken
Voelen boven denken
Tijdens de verlichting was het rationalisme een belangrijke filosofische stroming in Europa. Het rationalisme kwam uit Frankrijk en hield in dat de wereld uitgelegd kon door middel van het verstand. Volgens rationalisten, zoals René Descartes, waren onze zintuiglijke waarnemingen bedrieglijk. Rationalisten legden dit uit door middel van de aarde en de zon. Voor een mens die op aarde staat lijkt het alsof de zon om de aarde beweegt, terwijl het in het echt omgedraaid is: de aarde draait immers om de zon heen. Het rationalisme stond weer tegenover het empirisme, dat stelde dat de wereld uitgelegd kon worden door middel van zintuiglijke waarneming. Door zaken goed te bestuderen zou men de wereld kunnen verklaren. Volgens de empiristen konden mensen immers niet buiten hun zintuigen waarnemen. De romantiek gaf dan ook voorkeur aan het empirisme; het plaatste ervaren en voelen boven denken.
Volgens de romantici hadden de rationalisten de verlichting "onttoverd" in hun missie deze te verklaren. De romantici wilden de wereld juist weer betoveren en een magische, fantasievolle en wondere wereld maken. Hierdoor keken veel romantici naar de natuur, maar ook naar volksverhalen, religie, bijgeloof en mythische wezens. Daarnaast was er interesse in hallucinaties, dromen en visioenen. Sommige schrijvers experimenteerden hiervoor ook met drugs, voornamelijk opium werd veel gebruikt.
Geschiedenis en het eigene
Een ander iets waar romantici zich mee bezighielden was de geschiedenis, voornamelijk de geschiedenis van hun eigen land. De romantiek keek vooral naar middeleeuwen. Deze periode werd door de Verlichtingsdenkers gezien als een donkere periode van stilstand, maar de romantici zagen het meer als een periode waarin de mens dichtbij de natuur leefde. Romantici hadden interesse in middeleeuwse ambachten, kastelen en legenden. De naam romantiek komt dan ook van de middeleeuwse romances, een genre van ridderverhalen waar de romantici veel inspiratie uit op deden. De romantici keken daarnaast ook naar de Romeinse en Griekse oudheid en (in het Verenigd Koninkrijk) naar de Engelse renaissance. In deze periode werden ook de werken van Shakespeare opnieuw ontdekt. Romantici wilden dat de lezer zich bewust werd van de eigen geschiedenis. Vanuit de romantici kwam op de manier het nationalisme voort, het idee dat één land een gemeenschappelijke cultuur, taal en geschiedenis heeft.
Waar de verlichting er vanuit ging dat de verschillen tussen volkeren en personen zouden verdwijnen, zag de romantiek dit niet het geval. Volgens de romantiek was ieder volk en ieder persoon uniek en was het juist goed dat er verschillen bestonden. Romantici hielden zich bezig met wie zij waren zowel als persoon als volk. Nationaliteit speelde hierbij een belangrijke rol, vanwaar veel schrijvers zich ook gingen verdiepen in volksverhalen, tradities en geschiedenis. De Duitse gebroeders Grimm hielden zich bijvoorbeeld bezig met het verzamelen van allerlei sprookjes.
De natuur en het Sublieme
.jpg)
Naast de geschiedenis speelde de natuur ook een rol. In de steden was de Industriële Revolutie begonnen, waardoor steeds meer mensen naar de steden trokken. Armere mensen leefden hier in verschrikkelijke omstandigheden. Armoede werd ineens zichtbaarder dan ooit tevoren. Daarnaast waren de steden nog de centra van de wetenschap, die de wereld onttoverde. Romantici trokken daarom naar het platteland en in de natuur. Romantische kunstenaars haalden hun inspiratie uit de natuur. Dichter schreven gedichten over planten (blauwe bloemen werden een symbool binnen de romantiek) en dieren. Schilders schilderden vaak landschappen. Het platteland waar boeren leefden en kleine dorpjes werden gezien als plaatsen waar de tijd had stilgestaan. Romantici begonnen zich te verdiepen in het dagelijks leven van boeren en de ambachten op het platteland. Aan de natuur verbonden veel romantische kunstenaars ook een religieuze boodschap, zoals William Wordsworth. Andere romantici, als Henry David Thoreau, trokken juist in de natuur om zich af te zonderen van mensen.
Het sublieme was een gevoel dat in veel natuur gevonden kon worden. In de Verenigde Staten ging men tochten maken door de grotendeels onontdekte natuur. Hier vond men landschappen en dier- en plantensoorten die men nog niet eerder was tegengekomen. Ondertussen in Europa maakten veel romantici reizen naar Italië, waar de Romeinse ruïnes te vinden waren. Deze ruïnes waren interessant omdat het de overblijfselen waren van gebouwen die er ooit stonden. Het sublieme kon ook gevonden worden in natuurgeweld en rampen. Degene die dit aanschouwt bevindt zich een veilige afstand van dit geweld af.
Keuzes en vrijheid
Veel romantici trokken in de natuur om zich af te zonderen van de maatschappij. Romantici keurden de normen en waarden van de stedelijke burgerij af. Vaak voelde het alsof ze buiten die maatschappij stonden. De Britse schrijfster Mary Shelley had van haar vader een opleiding gekregen, terwijl dit alleen van mannen verwacht werd. Haar man, Percy Bysshe Shelley, geloofde dat god niet bestond, waardoor hij uit de universiteit werd gegooid. Romantici voelden zich niet thuis in de maatschappij. Hierdoor keerden zich ze af van de maatschappij. Ze maakte het burgerlijke leven vaak belachelijk door middel van ironie. Sommigen gevoelden zelfs in een vorm van hedonisme. De Britse dichter Lord Byron is hier het bekendste voorbeeld van. Lord Byron stond bekend om zijn diepe schulden, uitbundige feesten, zijn vele buitenechtelijke relaties met zowel mannen als vrouwen en zijn strijd in de Griekse Onafhankelijkheidsoorlog.
Romantici hielden in hun keuzes rekening met de kwaliteit en zingeving van hun werk. Ook geloofde ze niet echt in materiële zaken maar hielden zich eerder bezig met spirituele. Kunst moest creatief en origineel zijn en geen kopie van al bestaand werk. Romantici geloofden dat de mens sterfelijk was en op een dag zou sterven. Hierdoor wilden ze leven en hun naam maken. Veel romantici stierven op vrij jonge leeftijd en meestal in eenzaamheid. De eenzame, jonge, onbegrepen kunstenaar die sterft niet begrepen door de maatschappij werd het typische romantische beeld.
In de kunsten
Literatuur
Zie Romantiek (literatuur) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
In de literatuur was de romantiek een belangrijke periode. De eigen genialiteit van de schrijvers of dichter werd belangrijk. De belangrijkste genre was de poëzie, maar ook theater en de roman bleven belangrijk. In deze periode keek men vooral naar mythes uit de Griekse oudheid, de middeleeuwen, volksverhalen en renaissanceschrijvers, zoals William Shakespeare. Andere belangrijke genres waren:
- De gothic novel, die zich richtte op de personen als buitenstaander van de maatschappij werden gezien. Deze boeken vonden vaak plaats in een gotische omgeving, zoals een middeleeuws kasteel, waardoor het genre zijn naam kreeg. In deze boeken komen ook veel bovennatuurlijke schepselen voor, zoals vampieren (The Vampyre), monsters (Frankenstein van Mary Shelley) en weerwolven.
- De historische roman, een genre dat in de 19e eeuw opgang maakte met de boeken van de Schotse schrijver Walter Scott. Deze roman vindt plaats in de geschiedenis en is gebaseerd op historische gebeurtenissen. De historische roman moest de lezer bewust maken van de geschiedenis van zijn land of volk. Op deze manier zouden mensen zich meer verbonden voelen met hun landen. Scott inspireerde veel andere Europese schrijvers, waaronder de Belgische schrijver Hendrik Conscience die het boek De leeuw van Vlaanderen zou schrijven.
- De Bildungsroman, die beschreef hoe mensen zich in bepaalde situaties moesten gedragen. Dit genre bestond al tijdens de verlichting, maar werd door de romantiek overgenomen. De Britse schrijfster Jane Austen maakte het genre eigenlijk compleet door werken als Sense and Sensibility en Pride and Prejudice. Ook Jane Eyre van Charlotte Brontë is een voorbeeld van zo'n roman.
In het Verenigd Koninkrijk kan de romantiek in twee generaties worden ingedeeld. De eerste generatie bestond uit William Blake, William Wordsworth en Samuel Taylor Coleridge. Zij waren actief vóór de Franse Revolutie, maar werden conservatief na de revolutie. De tweede generatie bestond uit voornamelijk Lord Byron, Percy Bysshe Shelley en John Keats. In Frankrijk kan de periode ook in twee delen worden verdeeld. De eerste periode ging vooral over het individu, terwijl in de tweede periode men wilde strijden voor vrijheid voor ieder. Bekende Franse romantische schrijvers zijn Victor Hugo (De klokkenluider van de Notre-Dame), Alexandre Dumas (De drie musketiers) en Madame de Staël. De Duitse romantiek vond wat later plaats, aangezien de Sturm und Drang-periode eerst gevolgd werd door de Weimarer Klassik. Bekende Duitse romantische schrijvers waren Novalis, Ludwig Tieck en Clemens Brentano. In Nederland waren Multatuli en Willem Bilderdijk belangrijke romantische schrijvers. In de Verenigde Staten vond de romantiek pas veel later plaats. Tijdens de Amerikaanse romantiek wilde men een eigen Amerikaanse literatuur stichtten, beginnende bij Washington Irving en Edgar Allan Poe. De Amerikaanse romantiek leidde tot de Amerikaanse Renaissance, waarbij Herman Melville en Nathaniel Hawthorne de twee belangrijkste schrijvers waren.
Muziek
Zie Romantiek (muziek) voor het hoofdartikel over dit onderwerp.
In de muziek begon de romantiek later dan in de literatuur, namelijk in 1815, en bleef tot aan de Eerste Wereldoorlog belangrijk. De romantiek was in de muziek de opvolger van het Classicisme. Tijdens romantiek wordt de muziek complexer en moeilijker voor amateurs om te spelen. Componisten schreven daarnaast ook makkelijkere stukken, de zogeheten salonstukjes. Deze stukken waren bedoeld voor het gewone volk, terwijl de complexere stukken voor de rijke burgerij bedoeld waren. De werken werden steeds groter, net als de orkesten, en muziekinstrumenten werden verbeterd. Typische romantische muziek werd extreem emotioneel om het gevoel van het Sublieme te bereiken. Concerten werden hierdoor ook steeds groter en het betalen van een toegangsprijs werd normaler. Gedurende deze periodes werden ook de eerste concertgebouwen gebouwd en musici kregen een opleiding aan het conservatorium.
De Duitse componist Ludwig van Beethoven en de Oostenrijker Franz Schubert maakten te overstap van het Classicisme naar de Romantiek. Via Beethoven en Schubert werd de muziek complexer en grootser. Belangrijke componisten waren de Duitsers Felix Mendelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Johannes Brahms, de Hongaar Franz Liszt, de Noor Edvard Grieg, de Fransman Camille Saint-Saëns, de Deen Carl Nielsen en de Russische componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. Tsjaikovski is vooral bekend vanwege zijn balletmuziek, aangezien de wereldberoemde stukken Het zwanenmeer en De notenkraker van zijn hand zijn.
In tegenstelling tot de literatuur en de schilderkunst werd de muziek niet opgevolgd door het realisme. De romantiek bleef in de muziek de dominante stroming tot aan het begin van de 20e eeuw, waarna het werd opgenomen door de zogeheten dissonante periode.
Schilderkunst
In de schilderkunst kwam de romantiek rond 1800 op in Duitsland. In de schilderkunst ging de romantiek terug op twee principes; het Sublieme en Sehnsucht. Sehnsucht is een soort van onbestemd verlangen. De romantische schilderkunst is erg uiteenlopend qua stijl. Romantische schilderkunst is zowel klein opgezet als heel erg groot. Zij richt zich zowel op eenzaamheid als verbinding en zet sprookjesachtige schilderijen tegenover het alledaagse. Centraal in de romantische schilderkunst stonden:
- de verbeeldingskracht;
- de focus op individuele expressie;
- de onafhankelijkheid van de kunstenaar, die zowel kon schilderen wat hij/zij wilde.
Vooral landschappen waren een belangrijk onderwerp, aangezien romantici terug wilden keren naar het platteland en de natuur. Ook keek men naar de middeleeuwen en ruïnes uit de Romeinse en Griekse Oudheid. Romantische schilders reisden dan ook vaak naar Italië om inspiratie op te doen. Belangrijke romantische schilders waren de Duitser Caspar David Friedrich, de Engelsman William Turner, de Fransman Eugène Delacroix en de Amerikaan Thomas Cole. In Nederland waren Johannes Bosboom, Cornelis Springer en Barend Cornelis Koekkoek belangrijk. Later werd als tegenreactie op de romantiek in Nederland de Haagse School opgericht, die een realistische schilderschool was in Nederland.
Buiten de kunsten
Romantiek en wetenschap
Vooral in Duitsland hielden romantici zich bezig met de verbinding tussen romantiek en de wetenschap. De Duitse filosoof Friedrich Schelling kwam met het begrip Naturphilosophie. Dit betekende dat de mens zich weer met de natuur moest verbinden. De natuur moest op empirische manier worden onderzocht. Zo kwam Goethe met het boek Zur Farbenlehre, een theorie over kleuren en optiek (de studie van licht). Eerder had Isaac Newton al geconstateerd dat licht een combinatie van kleuren was, maar Goethe verwierp dit. Volgens Goethe hadden alleen mensen het vermogen om kleur te zien door middel van flitsen van inzicht. Romantici deden overigens een hoop onderzoek naar de natuur in nieuwe gebieden, voornamelijk in Amerika.
Mary Shelley schreef haar roman Frankenstein op basis van wetenschap. In het verhaal weet de wetenschapper Victor Frankenstein leven te scheppen, maar maakt een monster. Volgens Shelley moest de mens de natuur appreciëren en niet proberen te controleren. Anders zouden de gevolgen desastreus zijn.
Romantiek en politiek
Eind 18e eeuw waren er twee belangrijke stromingen, het liberalisme en het conservatisme. De romantiek had op beide stromingen invloed. Liberalen herkenden zich in de romantiek, aangezien romantici de huidige samenleving afkeurden en stonden voor vrijheid. Conservatieven herkenden zich in de romantiek door de drang naar het verleden en het idee dat de Franse Revolutie mislukt was. Het nationalisme haalde zijn inspiratie uit de romantiek. Romantici hielden zich bezig met de geschiedenis, de volksverhalen en taal van hun land. Romantische schrijvers maakten daarnaast verzamelingen van de belangrijkste historische werken van hun land en schreven volksverhalen op. Romantische schilders schilderden de natuur en landschappen van hun land. Toentertijd voelden veel mensen zich meer verbonden met hun regio dan met hun land. Landen als Duitsland en Italië bestonden zelfs nog niet, dit waren verzamelingen van individuele landjes. Vooral in Duitsland en Italië was de romantiek belangrijk bij het ontstaan van deze landen. Het idee van één volk in één staat komt uit de romantiek.
Een ander belangrijk onderwerp was het filhellenisme: de obsessie met Griekenland. Griekenland was toentertijd onderdeel van het Ottomaanse Rijk, de voorloper van het huidige Turkije. Dit rijk raakte eind 18e eeuw in verval. Veel romantici zetten zich in om Griekenland te bevrijden van het Ottomaanse Rijk. Dit leidde tot de Griekse Onafhankelijkheidsoorlog, waarmee Griekenland weer zelfstandig werd.
Einde
Realisme als tegenreactie
De tegenreactie op de romantiek ontstond in Europa na 1848. 1848 wordt ook wel het revolutiejaar genoemd, aangezien er in heel Europa revoluties waren. In Frankrijk werd de monarchie afgezet, Nederland nam zijn eerste grondwet aan en in Duitsland waren er massale protesten in verschillende steden. In België en het Verenigd Koninkrijk, dat voor die tijd heel democratische landen waren, bleef het rustiger, maar ook hier was er de roep om vernieuwing. De reden waarvoor veel mensen de straat op gingen, was volksvertegenwoordiging en algemeen stemrecht. Daarnaast was er ook sociale onrust. Door de trek naar de steden werd armoede zichtbaarder dan ooit te voren. Er was sprake van overbevolking en veel steden waren erg smerig. Mensen leefden met een heel gezin in één ruimte en er braken regelmatig ziekten uit. Mensen moesten lange dagen werken in fabrieken waar veel lawaai was en het niet altijd veilig was. Ook kinderen moesten werken. Terwijl de romantiek hiervan wegkeek, wilde het realisme dit aankaarten. In de Verenigde Staten richtte het realisme zich hier ook op, maar daar begon het pas na de Amerikaanse Burgeroorlog.
Het realisme keerde terug naar de steden en wilde de werkelijkheid zo goed mogelijk weergeven. Waar de romantiek zich op de emoties richtte, richtte het realisme zich op de feiten. Het realisme vond overigens alleen plaats in de literatuur en de schilderkunst. Binnen de muziek en ook het theater is er geen sprake van een realistische periode. Het theater ontleende wel elementen aan het realisme, maar pas aan het einde van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw. Waar de romantiek een Duitse oorsprong heeft, heeft het realisme een Franse oorsprong. Madame Bouvary van Gustave Flaubert kan als een van de eerste realistische romans worden gezien. Ook de boeken van George Eliot en Charles Dickens vallen onder het realisme. Vanuit het realisme ontstonden ook politieke stromingen, zoals het socialisme en het feminisme.
Erfenis van de romantiek
De romantiek had in de 19e eeuw direct invloed op de architectuur. Doordat de romantiek de middeleeuwen beschouwde als belangrijk tijdperk, kwam er hernieuwde interesse in de middeleeuwse bouwstijl, de gotiek. In de 19e eeuw werden daarom veel gebouwen gebouwd in de neogotiek. Ook de restauratie van middeleeuwse bouwwerken, zoals de Notre-Dame van Parijs en de Grote Markt in Brussel, werd als belangrijk gezien. Het nationalisme grijpt nog steeds terug op de romantiek, aangezien de romantiek de moderniteit afwees. Romantici waren trots op hun eigen nationaliteit.
De hippies in de jaren 60 keken terug naar de romantiek vanwege hun verzet tegen de gevestigde orde. Daarnaast waren romantici voor een natuurlijke manier van leven en hielden zich bezig met vrijheid en mystiek, dingen die de hippies ook deden. De milieubeweging keert ook deels terug op de romantiek, voornamelijk de natuurlijke manier van leven. De romantiek raakte tijdens de 19e eeuw ingeburgerd. Begin 20e eeuw ontstond de neoromantiek als tegenreactie op het realisme, wat gezien kan worden als een stroming binnen het modernisme.