Neolithicum
Het neolithicum of de nieuwe steentijd is een prehistorische periode die omstreeks 12.000 jaar geleden begon. Toen begonnen de eerste ontwikkelingen van de landbouw in het Nabije Oosten (Epipaleolithicum), en later in andere delen van de wereld. Deze periode volgt het Mesolithicum op en wordt gevolgd door de bronstijd.
Kenmerken
Het neolithicum wordt gekenmerkt door technologische en sociale veranderingen. Deze kwamen voort uit de overgang van een samenleving van jager-verzamelaars met een rondtrekkend nomaden bestaan (Mesolithicum) naar een samenleving van mensen die in nederzettingen woonden (sedentarisme) en aan landbouw en veeteelt deden. Daarvoor moesten de voorheen wilde dieren eerst gedomesticeerd (tam gemaakt) worden. Zij legden ook voorraden aan voor slechte tijden, vandaar het onstaan van aardewerk potten, maar ook voorraadschuurtjes.
Men spreekt ook wel van de neolithische revolutie. Deze schijnt in meerdere plaatsen op de wereld onafhankelijk van elkaar in ongeveer dezelfde tijd begonnen te zijn en zich vervolgens van daaruit over heel de wereld verspreid te hebben. De aanvang van de neolithische revolutie en de snelheid waarmee deze zich ontwikkelde, verschilt van regio tot regio.
Voor Europa ligt de oorsprong van de landbouw en de veeteelt in de zogeheten vruchtbare halve maan, zeg maar het huidige Syrië, Libanon, Jordanië, Israël, Palestina en het grootste deel van Turkije ten zuidwesten van de middelste Eufraat. Dit wordt de Natufische cultuur genoemd. Daar zou ook het maken van brood en bier ontstaan zijn. De natufische cultuur verspreidde naar Klein-Azië, Noord-Afrika en Noord- Mesopotamië. Ook zwierven er later (8.500 jaar geleden) mensen via Albanië en de Balkan verder Europa in.
Dat deze cultuur overstapte op landbouw heeft waarschijnlijk te maken met een klimaatverandering die verband houden met geologische periode de Jonge Dryas (12.000 jaar geleden).
De eerste verbouwde granen waren eenkorentarwe, gierst en spelt. Voor de hutten (huizen) werd leemsteen gebruikt. Aan de lucht gedroogde stenen van leem en klei. De nederzetting was ommuurd.
Bekwame boeren
Neolithische mensen waren bekwame boeren die een reeks gereedschappen maakten voor de verzorging-, het oogsten en het verwerken van gewassen (zoals sikkel bladen en slijp- of maalstenen) en spullen voor de voedselproductie (zoals aardewerk potten, botten om mee te roeren e.d.). Ze waren ook bekwame makers van een reeks andere soorten stenen werktuigen en kunst, waaronder projectielpunten, kralen en beeldjes. Maar wat het mogelijk maakte om op grote schaal bos te kappen, was de gepolijste stenen bijl, de belangrijkste van de gereedschappen. Dit samen met de dissel (hak gereedschap), voor het maken van hout voor beschutting, constructies en kano's.
Later volgde de ontdekking van de metaalbewerking (koper), het wiel en het schrift (soort pictogrammen).
Overzicht van culturen
Omdat de ontwikkelingen op de verschillende plekken niet allemaal tegelijk plaatsvonden, volgt hier een overzicht van de culturen die er in Nederland en omgeving waren:
| Geografisch gebied | Naam Periode | Cultuur | Jaar geleden (JG) | Interessante vondsten en vindplaatsen |
|---|---|---|---|---|
| Van Schelde naar Elbe | Laatmesolithicum | Swifterbandcultuur | 7.000 - 3.400 JG | verwant aan de Ertebøllecultuur |
 |
Prekeramisch neolithicum | Bandkeramische cultuur (op de kaart geel en lichtgroen) | 6.500 - 5.800 JG | Limburgaardewerk |
 |
Keramisch neolithicum | Michelsbergcultuur | 6.250 - 5.500 JG | Tulpvormige aardenwerk beker |
| Bij Rotterdam | Keramisch neolithicum | Vlaardingencultuur | 5.500 - 4.500 JG | |
 |
Keramisch neolithicum | Trechterbekercultuur (TRB) | 5.450 - 4.800 JG | Hunebed |
 |
Laatneolithicum | Touwbekercultuur
Standvoetbekercultuur |
4.900 - 4.450 JG | Omstreeks 4.900 JG werd de trechterbekercultuur zeer abrupt opgevolgd door de Standvoetbekercultuur |
 |
Laatneolithicum | Klokbekercultuur | 4.700 - 4.100 JG | Klokvormige aardenwerk beker |