Middeleeuwse literatuur

Een van de bekendste middeleeuwse werken is het getijdenboek Les Très Riches Heures du duc de Berry, dat wereldberoemd is door zijn tekeningen.

De middeleeuwse literatuur is een periode in de westerse literatuurgeschiedenis tijdens de middeleeuwen. Dit was de tijd tussen de val van het Romeinse Rijk en de ontdekking van Amerika. Ondanks het feit dat de middeleeuwen al in 500 begonnen is het grootste gedeelte van de werken uit de vroege middeleeuwen verloren gegaan. De werken tussen omstreeks 1100 tot 1500 zijn vaak wel goed bewaard gebleven en worden meestal bestudeerd.

De literatuur in deze periode kan op worden gedeeld in de volksliteratuur en de geleerdenliteratuur. De volksliteratuur werd in de volkstaal geschreven, terwijl de geleerdenliteratuur meestal in Latijn werd geschreven. Veel volksliteratuur bestond overigens uit werken die mondeling werden overgedragen en niet werden opgeschreven. Veel van deze werken zijn pas later opgeschreven of verloren gegaan. Van de geleerdenliteratuur is meer bewaard gebleven. Dit waren vooral religieuze en wetenschappelijke werken. Ook waren er werken die voor de administratie werden gebruikt.

De middeleeuwse literatuur was vrij internationaal, aangezien landgrenzen nog niet echt een ding waren. Veel volksverhalen in de ene taal komen hierdoor ook voor in de andere taal, soms net even iets anders. Bekende middeleeuwse genres waren het dierdicht, de ridderroman en de Marialegende. Het christendom en de middeleeuwse samenleving speelden een belangrijke rol in de literatuur.

Overzicht

Hebban olla vogala is het moderne Nederlands.

Met de Middeleeuwse literatuur wordt een periode van zo'n 1000 jaar bedoeld. Gedurende deze periode was er een hoop verandering. Toch hebben maar weinig middeleeuwse auteurs echt gezorgd voor vernieuwing. De vroege middeleeuwen zijn niet heel erg interessant voor de literatuurwetenschap. De vroege middeleeuwen hebben weinig invloed gehad op de latere middeleeuwen. Ook zijn veel teksten uit deze periode verloren gegaan. Een bekende tekst is het Engelse verhaal Beowulf. Dit gedicht alleen al beslaat 10% van de bekende Engelstalige literatuur uit de vroege middeleeuwen. Ook het Nederlandse gedichtje Hebban olla vogala komt uit deze periode. Veel van deze teksten zijn tot aan hun ontdekking in de vergetelheid geraakt. Weinig vroegmiddeleeuwse teksten zijn bovendien nooit opgeschreven geweest. Ze werden doorverteld en zijn daarom nu verloren geraakt.

Literatuur vond aanvankelijk vooral aan de hoven plaats, waar vorsten en adel woonden, en in de kerken. De hoofse literatuur ontstond in Zuid-Frankrijk en verspreidde zich vervolgens door heel Europa. In de late middeleeuwen verplaatste de literatuur zich meer naar de steden. Teksten uit de late middeleeuwen zijn over het algemeen goed bewaard gebleven. Deze teksten hebben ook veel invloed gehad op teksten uit de Renaissance.

Kenmerken

De eerste letter van de Marialegende Beatrijs

Middeleeuwse literatuur staat bekend om zijn rijm. In de middeleeuwen werden teksten vaak voorgedragen. In de middeleeuwen konden weinig mensen lezen en schrijven. Veel troubadours trokken van kasteel naar kasteel en later van stad naar stad. Aan het hof of in de stad vertelden ze de laatste nieuwtjes, zongen liederen, voerden toneelstukjes op of droegen gedichten voor. De meeste troubadours konden ook niet lezen en schrijven en leerden de teksten daarom uit hun hoofd. Rijm was hierbij erg belangrijk; bijna alle middeleeuwse teksten rijmen. Rijm maakte het voor de troubadour makkelijker om een tekst uit het hoofd te leren. Ook was rijm prettig voor degene die luisterde.

Daarnaast maakte middeleeuwse literatuur nog gebruik van nabootsing. Middeleeuwse schrijvers haalden hun inspiratie uit elkaars werk. Ze gebruikten de teksten van een ander en maakten hier een eigen versie van. Hierdoor lijken sommige middeleeuwse werken erg op elkaar. Zo zijn er verschillende verhalen waarin Karel de Grote een rol speelt, die veel kenmerken met elkaar vertonen. Middeleeuwse schrijvers probeerden niet alleen een werk na te bootsen, maar ook te overtreffen. Ze wilden het verhaal nog beter, spannender en meeslepender maken.

Ook hebben middeleeuwse teksten veel lagen en daardoor veel diepgang. Een typisch middeleeuwse tekst bestaat uit de volgende lagen:

1. Het letterlijke verhaal
2. Een allegorie, oftewel een uitgewerkte metafoor. Een allegorie verwijst vaak naar dingen binnen en buiten de tekst. Vaak waren dit christelijke thema's.
3. De moraal, oftewel de gevolgen van wat iemand doet binnen de tekst. Het doel hiervan was dat de mensen er iets van konden leren.
4. Het gedrag van de lezer/luisteraar en hoe hij/zij moest handelen in een bepaalde situatie.

Genres

Epiek (verhalen)

Karel ende Elegast

Epiek is het genre dat ingaat op het vertellen van gebeurtenissen. Middeleeuwse epische teksten zijn nog steeds erg bekend. Vaak gaan ze over een held, meestal een ridder, dapper iemand of een vorst, die op een tocht gaat om iets of iemand te verslaan. De teksten zijn over het algemeen vrij simpel geschreven en de verhaallijn is vrij eenvoudig. Ook deze teksten hadden een verhaallijn. Epische teksten kun je indelen in wereldse en geestelijke teksten. De wereldse teksten gaan over de wereld waarin we leven, terwijl de geestelijke teksten over het geloof gaan.

Bij de wereldse teksten is de ridderroman het bekend. Een ridderroman gaat over een ridder of vorst die avonturen meemaakt. Deze ridder gaat doorgaans op een reis om iemand of iets te verslaan (vaak een slecht persoon of mythisch wezen) of zoekt een bepaald voorwerp (zoals de Heilige Graal). Deze ridderromans hebben een goede afloop en eindigen met de terugkeer van de ridder, die vervolgens een mooie vrouw trouwt. In de middeleeuwen gingen veel ridderromans over de vorst Karel de Grote, deze worden Karelromans genoemd. Een bekende Nederlandstalige Karelroman is Karel ende Elegast. Andere verhalen gingen over dappere helden, zoals koning Arthur. In Europa ontstonden ook verhalen die gingen over de Keltische mythologie. Een kleiner genre gaat over de oosterse wereld, die toentertijd erg onbekend was. Floris ende Blancefloer is hier een voorbeeld van. Daarnaast waren er nog dierdichten, gedichten waarin dieren zich gedragen zoals mensen. Van den vos Reynaerde is hier het bekendste voorbeeld van.

Bij geestelijke teksten waren de helden vaak heiligen. In de middeleeuwen werden heiligen als historische personen gezien. Het leven van een heilige moest als voorbeeld gelden voor de mensen. Heiligenverhalen gaan ook in op christelijke legenden en soms ook op Keltische en heidense legenden. Een geestelijke, epische teksten gaat over een persoon die in aanraking komt met God. Vooral het Bijbelse figuur Maria werd hiervoor gebruikt. Hierdoor ontstonden Marialegendes, zoals Beatrijs. Voor de meeste mensen was God erg moeilijk te bevatten. Middeleeuwse schrijvers gebruikten heiligen en andere personen, zodat de mensen zich met deze personages konden vergelijken. Maria werd gebruikt, aangezien zij een erg bekend figuur was en bovendien erg gewoon.

Lyriek (dichtkunst)

Hildegard von Bingen

Lyriek is het genre dat over het gevoel gaat. Lyrische teksten werden voornamelijk aan het hof gemaakt. Een belangrijke vorm van lyriek is minnezang. Minnezang gaat over de hoofde liefde, die vaak onvervuld of onbereikbaar is. Dit genre was vooral in Duitsland rond de 13e eeuw populair en ging over adellijke families. Bij minnezang wordt een dame vereerd, die de minnaar meestal afwijst. Aan de hoven werd lyriek vooral door troubadours gebruikt, die meestal over de liefde voor een vrouw zongen. Lyriek werd oorspronkelijk gezongen, aangezien zang erg op het gevoel ingaat. Hoofse lyriek ontstond in Zuid-Frankrijk en verspreidde zich later door heel Europa. Een andere vorm van lyriek ging over het verdriet van een overleden vriend of geliefde. Dit worden vriendschapsliederen genoemd. Rouw, verdriet en liefde zijn hier ook belangrijke thema's.

Geestelijke lyriek werd vooral in het Latijn geschreven. Deze liederen werden vooral gezongen tijdens missen en andere vieringen in de kerk. Veel van deze liederen zijn nog altijd in gebruik. Geestelijke lyriek ging vaak over het sobere leven en de natuur. In de middeleeuwen werden natuurverschijnselen als het werk van God gezien. Bekende schrijvers van geestelijke lyriek zijn Hildegard von Bingen en Hadewych.

Drama (toneelstukken)

Drama is het genre dat gaat over handelingen. In de middeleeuwen was toneel iets dat vooral door het volk werd gedaan. De kerk gebruikte overigens wel toneelstukken om Bijbelverhalen uit te leggen, aangezien weinig mensen konden lezen en schrijven. Toch deden kerken dit vaak maar een of twee keer per jaar. Toneelstukken werden hierdoor vooral door rondtrekkende acteurs opgevoerd. Acteurs trokken van kasteel naar kasteel en later ook van stad naar stad. Toneelstukken werden in de openlucht opgevoerd, meestal op de marktplaats. Middeleeuwse toneelstukken gingen vaak over de christelijke moraal; de normen en waarden van het christendom. Ook was het meestal een satire, al is dit voor de moderne lezer niet altijd even duidelijk.

Pas in de renaissance werd het theater verfijnder.