Maximiliaan I van het Heilige Roomse Rijk

Maximiliaan I, keizer van het Heilige Romeinse Rijk. Portret van Albrecht Dürer.

Maximiliaan I van Oostenrijk (22 maart 1459 - 12 januari 1519) was koning van de Romeinen vanaf 1486 en keizer van het Heilige Roomse Rijk van 1508 tot aan zijn dood. Hij werd nooit door de paus gekroond, omdat de reis naar Rome altijd te riskant (gevaarlijk) was. In plaats daarvan werd hij tot keizer gekozen door paus Julius II in Trente, waarmee hij de lange traditie verbrak van het eisen van een pauselijke kroning voor de goedkeuring van de keizerlijke titel. Maximiliaan was de zoon van Frederik III, keizer van het Heilige Roomse Rijk, en Eleonora van Portugal. Hij regeerde samen met zijn vader voor de laatste tien jaar van diens regering, van ca. 1483 tot de dood van zijn vader in 1493.

Maximiliaan breidde de invloed van het Huis Habsburg uit door oorlog en zijn huwelijk in 1477 met Maria van Bourgondië, de erfgename van het hertogdom Bourgondië, hoewel hij ook het oorspronkelijke land van zijn familie in het huidige Zwitserland verloor aan de Zwitserse Confederatie. Door het huwelijk van zijn zoon Filips de Schone met de uiteindelijke koningin Joanna van Castilië in 1498, zorgde Maximiliaan ervoor dat de Habsburgse dynastie zich in Spanje kon vestigen, waardoor zijn kleinzoon Karel de tronen van zowel Castilië als Aragon kon behouden.

Het huis Habsburg is genoemd naar het slot Babichtsburg of Habsburg. Dat ligt aan de rivier de Aare in Zwitserland. Dit geslacht levert vanaf 1438 vrijwel alle Duitse keizers. Ze hadden bezittingen in Oostenrijk, Zwitserland en Duitsland (samen de huismacht).

Jeugd en huwelijk

Maximiliaan werd geboren in Wiener Neustadt (stad ten zuiden van Wenen) op 22 maart 1459. Zijn vader, Frederik III, keizer van het Heilige Roomse Rijk , noemde hem naar een obscure (duistere) heilige, Maximiliaan van Tebessa, die volgens Frederik hem ooit in een droom had gewaarschuwd voor dreigend gevaar. In zijn kinderjaren werden hij en zijn ouders in Wenen belegerd door Albert van Oostenrijk. Een bron vertelt dat de jonge prins tijdens de somberste dagen van het beleg door het garnizoen van het kasteel dwaalde en de bedienden en strijders om stukjes brood smeekte. De jonge prins Maximiliaan was een uitstekende jager, zijn favoriete hobby was het jagen op vogels als boogschutter.

In die tijd waren de hertogen van Bourgondië, de heersers van aanzienlijke gebieden aan de oostelijke en noordelijke grenzen van Frankrijk, waaronder de Nederlanden (het huidige België en een deel van Nederland). Het huis Bourgondië is een zijtak van de Franse koninklijke familie (huis Valois), met een verfijnde adel en hofcultuur. De regerende hertog, Karel de Stoute, was de belangrijkste politieke tegenstander van Maximiliaans vader Frederik III. Frederik was bezorgd over de neigingen om uit te breiden van Bourgondië aan de westelijke grens van zijn Heilige Roomse Rijk en om militaire conflicten te voorkomen, probeerde hij het huwelijk van Karels' enige dochter, Maria van Bourgondië, met zijn zoon Maximiliaan veilig te stellen. Na het beleg van Neuss (1474-1475), was hij succesvol. Het huwelijk tussen Maximiliaan en Maria vond plaats op 19 augustus 1477.

Maximilian kreeg drie kinderen met Maria: Filips de Schone (1478-1506) en Margaretha van Oostenrijk (1480-1530); een tweede zoon, Franz of Francis, stierf in 1481 kort na de bevalling.

Regeren in Bourgondië en de Nederlanden

Maximiliaan en Maria

De vrouw van Maximiliaan, Maria van Bourgondië, had de grote Bourgondische domeinen of gewesten (stukken land) in Frankrijk en de Bourgondische Nederlanden (Lage Landen) geërfd na de dood van haar vader Karel de Stoute bij de Slag bij Nancy op 5 januari 1477. Reeds voor zijn kroning tot koning van de Romeinen in 1486 besloot Maximiliaan om deze verre en uitgestrekte Bourgondische erfenis aan zijn familie, het Huis Habsburg, koste wat het kost toe te voegen.

Het hertogdom Bourgondië werd ook opgeëist door de Franse kroon onder de Salische wet. Lodewijk XI van Frankrijk betwistte krachtig de Habsburgse claim (aanspraak) op de Bourgondische erfenis door middel van militair geweld. Maximiliaan nam de verdediging van het domein van zijn vrouw op zich. Hij verdedigde zich tegen een aanval van Lodewijk XI en versloeg de Franse troepen bij Guinegate, het tegenwoordige Enguinegatte, op 7 augustus 1479.

In het huwelijkscontract van Maximiliaan en Maria was bepaald dat hun kinderen hen zouden opvolgen, maar dat het paar niet elkaars erfgenamen konden zijn. Maria probeerde deze regel te omzeilen met een belofte om gebieden over te dragen als een geschenk in geval van haar dood, maar haar plannen werden in de war gebracht. Na Maria's dood bij een val van haar paard op 27 maart 1482 nabij het Kasteel van Wijnendale, was het nu Maximiliaan's doel om de erfenis veilig te stellen voor zijn en Maria's zoon, Filips de Schone (niet te verwarren met Filips IV van Frankrijk, ook Filips de Schone genoemd).

Maximiliaan was als Habsburger niet gewend dat steden en gewesten in de Nederlanden een zekere autonomie (zelfbestuur) hadden. Het overleg dat hij ermee moest voeren ging dan ook niet gemakkelijk. Sommige van de provincies van de Nederlanden stonden vijandig tegenover Maximiliaan, mede door de opgelegde belastingen en door misoogsten vlogen de graanprijzen 'uit de pan'. Dit veroorzaakte onvrede bij de bevolking wat weer rellen en conflicten gaf. Net als bij zijn voorgangers waren de Vlaamse steden Gent en Brugge het meest opstandig. In 1482 ondertekenden de lage landen een verdrag met Lodewijk XI in Arras dat Maximiliaan dwong Franche-Comté en Artois af te staan aan de Franse kroon. De provincies kwamen twee keer in opstand in de periode 1482-1492. Langzaam maar zeker groeiden de gewesten wat meer naar elkaar toe en gingen samenwerken door te overleggen binnen de Staten-Generaal. Ze deden een poging om de autonomie (zelfbestuur en voordeeltjes) terug te krijgen die ze onder Maria ook hadden gehad.

In 1494 nam de dan vijftienjarige Filips de Schone de regering over de Nederlanden over van zijn vader Maximiliaan die tot dan toe regent was omdat Filips de Schone nog te jong was om te regeren. Filips wilde graag op de bourgondische manier regeren. Hij weigerde dan ook het Groot Privilege wat zijn moeder Maria van Bourgondië met de Staten-Generaal had overeen gekomen nog langer te erkennen. Omdat Filips in de Nederlanden was opgevoed begreep hij de onderdanen uit de Nederlanden wel beter dan zijn vader. Filips de Schone was, in tegenstelling tot zijn vader, enkel landsheer van de Nederlanden, en kon al zijn tijd en aandacht aan dit grondgebied besteden. Hij probeerde de Nederlanden buiten de grote oorlogen van die tijd (tussen de Habsburgers en Frankrijk en Engeland) te houden. Ook gaf Filips de Schone meer macht aan de gewesten, zonder daarmee iets af te doen aan de centrale macht. Hij probeerde dan ook een einde te maken aan de burgeroorlog, wat gewaardeerd werd door de bevolking. Hij kon de hoge verwachtingen echter niet waarmaken en het terugdraaien van het Groot Privilege zorgde opnieuw voor rellen in de steden en gewesten. Uiteindelijk zou dit voor de handelsstad Brugge zeer nadelig uitpakken. Het Brabantse Antwerpen was meer op de hand van Maximiliaan en Filips de Schone en zou de belangrijke rol van Brugge gaan overnemen.

Vlaamse rebellen slaagden erin Filips de Schone en zelfs Maximiliaan zelf gevangen te nemen, maar werden verslagen toen Frederik III tussenbeide kwam. Zijn vader Friedrich stelde een leger samen, bevrijdde hem en slaagde erin de situatie in Bourgondië weer enigszins rustig te krijgen. Maximiliaan bleef de resterende erfenis van Maria besturen in naam van Filips de Schone. Hij stelde Albrecht van Saksen aan als stadhouder-generaal. Die zou het opnieuw druk krijgen met de opstanden van de Hoekse edelen tegen de centralisatie-politiek van Maximiliaan. Nadat het regentschap was geëindigd, ruilden Maximiliaan en Karel VIII van Frankrijk deze twee gebieden in voor Bourgondië en Picardië in het Verdrag van Senlis (1493). Zo bleef een groot deel van de Nederlanden (de iets later geheten Zeventien Provinciën, zie Habsburgse Nederlanden, voorloper van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden) onder het Habsburgse bestuur.

Regeren in het Heilige Romeinse Rijk

Wapen van Maximiliaan I van Habsburg, keizer van het Heilige Roomse Rijk.

Maximiliaan werd op 16 februari 1486 in Frankfurt-am-Main op aanraden van zijn vader tot koning van de Romeinen gekozen en op 9 april 1486 in Aken gekroond. Een groot deel van Oostenrijk stond onder Hongaarse overheersing, als gevolg van de Oostenrijks-Hongaarse oorlog (1477-1488). Na de dood van koning Matthias Corvinus van Hongarije konden de Habsburgers de Oostenrijkse gebieden bezetten zonder militair ingrijpen. Maximiliaan kwam Wenen binnen zonder een beleg in 1490. De vreedzame Habsburgse inneming van Oostenrijkse gebieden was mogelijk nadat Maximiliaan en de nieuw gekozen Hongaarse koning Vladislaus II het vredesverdrag van Pressburg hadden ondertekend. Maximiliaan werd heerser van het Heilige Roomse Rijk na de dood van zijn vader in 1493.

De tweede vrouw van Maximiliaan was Anna van Bretagne (1477-1514) - ze trouwden bij volmacht in Rennes op 18 december 1490, maar het trouwcontract werd begin 1492 door de paus ontbonden, toen Anne al gedwongen was door de Franse koning, Karel VIII (de verloofde van Maximiliaans dochter Margaretha van Oostenrijk) om het contract te verwerpen en in plaats daarvan met hem te trouwen.

Op 16 maart 1494 was Maximiliaan getrouwd met zijn derde vrouw Bianca Maria Sforza, een dochter van Galeazzo Maria Sforza, hertog van Milaan. Dit huwelijk was ongelukkig en ze hadden geen kinderen. Lodewijk XII van Frankrijk maakte aanspraak op het hertogdom en nam dat in 1500 in beslag. Dit met de langdurige Italiaanse oorlogen als gevolg.

In 1513 behaaldeMaximiliaan samenmet Hendrik VIII van Engeland een belangrijke overwinning in de slag om de Spurs tegen de Fransen, waardoor hun opmars in Noord-Frankrijk werd gestopt. Zijn campagnes in Italië waren niet zo succesvol. De situatie in Italië was niet het enige probleem dat Maximiliaan op dat moment had. De Zwitsers behaalden een beslissende overwinning op het rijk in de Slag bij Dornach op 22 juli 1499. Maximiliaan had geen andere keuze dan in te stemmen met een vredesverdrag dat op 22 september 1499 in Bazel werd ondertekend en dat de Zwitserse Confederatie onafhankelijkheid maakte van het Heilige Roomse Rijk. Bovendien voerden het graafschap Tirol en het hertogdom Beieren eind 15e eeuw oorlog. Maximiliaan kwam tussenbeide en stelde orde op zaken en bestreed de corruptie onder de adel die in feite steelde van de bevolking.

In die tijd was er ook al sprake van een jodenvervolging. Joden werden uit Stiermarken en Wiener Neustadt verdreven en Joodse literatuur werd verboden.

Rond 1495 ontstond in het Heilige Romeinse Rijk ook steeds meer weerstand tegen de centralisatie politiek. De lokale heersers wilden meer onafhankelijkheid van de keizer. Maximiliaan besloot om ook hier met een soort Staten-Generaal in te stemmen; het Reichsregiment genaamd. Dat kwam bijeen in Neurenberg en bestond uit de afgevaardigden van de keizer, lokale heersers, gewone mensen en de prins-kiezers van het Heilige Roomse Rijk. De werking ervan was echter zwak en in 1502 keerde de macht weer terug bij Maximiliaan.

Eigenlijk regeerde maximiliaan constant met een te grote vraag naar geld. De Habsburgers moesten geld lenen van Duitse bankiersfamilies. Aan het einde van zijn regering was er een enorme schuld, die pas aan het einde van de 16e eeuw terugbetaald zou zijn.

Maximiliaan regelde diverse huwlijken voor zijn kinderen en kleinkinderen en zorgde zo ook weer voor gebeidsuitbreiding.

Huidige graf van Maximiliaan in Wiener Neustadt

Overleiden en opvolging

Het schijnt dat Maximiliaan ook veel geld besteede om keurvorsten zo ver te krijgen dat ze op zijn kleinzoon Karel V zouden stemmen die op 24 februari 1500 werd geboren. In 1501 viel Maximiliaan van zijn paard en verwondde hij zijn been ernstig, wat hem de rest van zijn leven pijn deed. Kort daarna stierf zijn zoon Filips de Schone in 1506. Tussen 1506 en zijn dood was Maximiliaan opnieuw regent omdat Karel V nog te jong was om te regeren. Op 12 januari 1519 stierf Maximiliaan in Wels. Kort daarna werd zijn kleinzoon Karel V de nieuwe keizer van het Heilige Romeinse Rijk.

Regeringen

Maximiliaan was:

• Rooms-Duits koning en keizer
• Regerend aartshertog van Opper-Oostenrijk
• Regerend aartshertog van Oostenrijk

Trivia

De naam Keizersgracht in Amsterdam is naar Keizer Maximiliaan vernoemd.