Uilleann pipes
De uilleann pipes zijn de karakteristieke nationale doedelzakken van Ierland. Eerder in het Engels bekend als "Union pipes", is hun huidige naam een gedeeltelijke vertaling van de Iers-talige term píobaí uilleann (letterlijk "pijpen van de elleboog"). Er is geen historisch verslag waarin de naam of het gebruik van de term uilleann-pijpen is terug te vinden. Het was een uitvinding van Grattan Flood en de naam bleef hangen. Mensen verwarden de term Union (= vakbond) om te verwijzen naar de Act of Union van 1800; maar dit is onjuist. De uilleann pipes ontstonden in het begin van de 18e eeuw rond dezelfde tijd als de ontwikkeling van de door balgen aangedreven Northumbrian smallpipes en de door balgen aangedreven Schotse Lowland-doedelzakken. Alle drie de instrumenten waren veel stiller en zoeter (minder scherp of schril) van toon dan hun mond geblazen voorgangers.
Een doedelzakspeler noemt men in het Engels een piper. Net als bij de Northumbrian smallpipes wordt de zak met de uilleann-pipes opgeblazen door middel van een kleine set balgen die om het middel en de rechterarm zijn vastgemaakt (in het geval van een rechtshandige speler; in het geval van een linkshandige speler zijn alle onderdelen omgekeerd). De balg ontlast de speler niet alleen van de inspanning die nodig is om met de mond de zak op te blazen om de druk te behouden, maar laat ook relatief droge lucht toe om het riet te laten klinken. Hierdoor heb je ook geen last van vocht (condens) die de levensduur van de rieten verminderd. Sommige pipers kunnen tijdens het spelen praten of zingen. De balg die de zak vult, wordt onder de andere ellenboog geklemd, die de zak samenknijpt om de luchtstroom naar het rieten (die de noten maken) te regelen.
Chanter
De lucht gaat van de zak naar de chanter (de melodiepijp), de drones en regulators. De chanter wordt met de vingers gespeeld als een blokfluit. De chanter heeft een bereik van twee volledige octaven (toonladders), inclusief kruizen en mollen (halve tonen) omdat het, in tegenstelling tot de meeste doedelzak-chanters, kan worden overblazen om het hogere octaaf te kunnen maken. De chanter wordt vaak gespeeld terwijl het op de dij van de piper rust en zo het onderste gat afsluit, zodat lucht alleen kan ontsnappen door de open toongaten. Als een toongat wordt gesloten voordat de volgende wordt geopend, kan er een staccato effect (korte tonen) worden gemaakt. Het geluid stopt volledig als alle toongaten dicht zijn er zo helemaal geen lucht kan ontsnappen. In tegenstelling tot de Northumbrian smallpipes heeft de uilleann pipes geen kleppen of toetsen gekregen op de chanter. Ook de onderste opening doet in het spel mee en wordt afgesloten op de dij van de piper. Hiervoor heeft de piper een leren lapje op zijn bovenbeen liggen. Door de toongaten half af te dichten met de vinger, kunnen er ook halve tonen worden gespeeld. Er kunnen ook trillende 'siernoten' worden gespeeld door de vinger op het toongat op en neer te tikken. Dit alles maakt duidelijk dat het een moeilijk te bespelen instrument is en heel veel oefening vraagt. De chanter maakt gebruik van een dubbel riet, vergelijkbaar met dat van de hobo of fagot.
Drones
De drie drones zijn simpele open pijpen; ze spelen constant (als een bourdon klank) drie noten die een octaaf uit elkaar liggen, een soort van akkoord. De drie regelaars zijn gesloten leidingen. Onaangeroerd klinken ze niet, maar ze hebben kleppen die kunnen worden geopend door de polsactie van de piper (of hand, als ze één hand van de chanter halen). Elke regulator-toets laat een andere toon horen bij het openen. De regulator-toetsen zijn uitgelijnd zodat er meerdere tegelijk kunnen worden ingedrukt. Deze stellen de doedelzakspeler in staat om eenvoudige akkoorden te spelen en zo nodig ritmische en harmonische begeleiding te geven.
De toon van de uilleann pijpen is anders dan die van veel andere vormen van doedelzakken. Ze hebben een andere harmonische structuur en klinken zoeter (minder scherp of schril) en zijn stiller dan veel andere doedelzakken, zoals de Great Irish warpipes, Great Highland doedelzakken (ofwel de doedelzakken met grote pijpen die op het slagveld werden gebruikt) of de Italiaanse zampognas. De uilleann-pipes worden vaak in huis bespeeld, en worden bijna altijd zittend bespeeld.
Omdat het best ingewikkelde en dure handgemaakte instrumenten zijn, werden ze vooral door de rijkeren aangeschaft. De Uilleann pipes werden vaak gebruikt door de protestantse geestelijkheid, die ze gebruikte als alternatief voor het kerkorgel.
De uilleann pipes worden nog altijd veel gebruikt in de Ierse volksmuziek en de Folk. Het instrument is ook Ingeschreven in 2017 op de representatieve lijst van het immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid (UNESCO)
Links
- Muziekweb - Uilleann pipes
- YouTube - Uilleann pipes, demonstratie en uitleg van het instrument (in het Engels)
- Unesco - Inschrijving Uilleann pipes (in het Engels, maar met Google translate te vertalen)