Democratische rechtsstaat
Een democratische rechtsstaat is een land met een democratie waarin wetten voor iedereen gelden, dus ook voor de regering. Nederland en België zijn voorbeelden van democratische rechtsstaten.
Eerlijke en vrije verkiezingen
In democratische rechtsstaat worden eerlijke en vrije verkiezingen gehouden. Bij deze verkiezingen worden de leden van het parlement en de leiders van een land gekozen. In een democratische rechtsstaat vertegenwoordigt het parlement de bevolking. Zo heeft de bevolking invloed op de leiding van een land en de wetten en regels die worden gemaakt. Dit heet een representatieve democratie.
Een land met onvrije verkiezingen of schijnverkiezingen is dus geen democratische rechtsstaat.
Grondrechten
Dat de bevolking van een land haar vertegenwoordigers en leiders kiest, wil echter niet zeggen dat het recht van de sterkste geldt. Als de regering haar macht uitoefent, moet daarbij de vrijheid van de burgers voorop staan en moet zij rekening houden met de rechten van minderheden. Dat wordt (meestal) geregeld door belangrijke rechten en vrijheden vast te leggen in een grondwet. De regering heeft zich aan deze wetten te houden als ze haar macht uitoefent. Dit heet ook wel het legaliteitsbeginsel.
De wetten binnen een democratische rechtsstaat, in het bijzonder de grondwet van een democratische rechtsstaat, moeten ervoor zorgen dat de regering geen grote inbreuk kan maken op de rechten en vrijheden van burgers. De vrijheid van meningsuiting, de persvrijheid, en de vrijheid van vereniging en vergadering (denk aan het recht om een omroepvereniging, vakbond of een politieke partij op te richten) zijn voorbeelden van deze vrijheden. Daarnaast zorgen de wetten ervoor dat iedereen in gelijke gevallen gelijkwaardig wordt behandeld. Dit heet het discriminatieverbod.
Een democratie zonder grondrechten, is dus geen democratische rechtsstaat.
Om te voorkomen dat een meerderheid van de mensen minderheden makkelijk kan onderdrukken, is het vaak moeilijk om deze grondwettelijke rechten en vrijheden te veranderen. In veel democratische rechtsstaten moet daarvoor twee derde van de parlementsleden de grondwet willen veranderen. Daarnaast moeten er vaak tussentijdse verkiezingen worden gehouden.
Scheiding der machten
Zie Trias politica voor het hoofdartikel over dit onderwerp.Een ander middel om de macht van leiders en de meerderheid te begrenzen, is de zogeheten scheiding der machten of trias politica. Door deze scheiding wordt voorkomen dat er te veel macht komt bij één groep mensen.
De drie machten zijn:
- de wetgevende macht, deze macht bepaalt de wetten en regels in een land (denk aan het parlement);
- de uitvoerende macht, deze macht voert de wetten uit (denk aan de regering);
- de rechterlijke macht, deze macht vervolgt mensen die de wetten overtreden. Dit gebeurt via de rechtspraak.
Deze machten controleren ook elkaar onderling. Zo controleert de wetgevende macht of de uitvoerende macht wel echt de wetten uitvoert. Iedereen uit het volk met kiesrecht kiest de leden van de wetgevende macht, waardoor het volk bepaalt welke wetten en regels er moeten zijn. De rechterlijke macht controleert weer of het volk zich aan de wetten houdt, maar ook of de wetten wel goed toegepast worden.
De rechterlijke macht bestaat uit rechters. Dat zijn mensen die erg veel verstand hebben van de wetten en regels, waardoor zij kunnen beoordelen of de regering en het parlement zich wel aan hun eigen wetten houden. Daarnaast zijn er ook andere juristen (mensen met verstand van de wet) die de regering en het parlement advies geven bij het maken van nieuwe wetten. Zo wordt voorkomen dat de regering en het parlement wetten maken die te sterk tegen de grondrechten en vrijheden van burgers ingaan. Het is daarom belangrijk dat de rechters en adviseurs van de regering onafhankelijk te werk gaan. Veel democratische rechtsstaten (maar niet alle) regelen dit door rechters niet te laten kiezen door de bevolking en door rechters voor het leven te benoemen.
Een democratie zonder scheiding der machten en onafhankelijke rechtsspraak, is dus geen democratische rechtsstaat.
Democratische rechtsstaten over de wereld
Nederland en België zijn voorbeelden van democratische rechtsstaten.
De lidstaten van de Europese Unie (behalve Polen en Hongarije), het Verenigd Koninkrijk, Noorwegen, IJsland, Zwitserland, Japan, Argentinië, Brazilië, Chili, Zuid-Korea, Taiwan, Canada, Uruguay, Argentinië, Suriname, Costa Rica, Zuid-Afrika, Australië en Nieuw-Zeeland worden gezien als volwaardige democratische rechtsstaten.
De Verenigde Staten, Polen, Hongarije en Israël werden in het verleden gezien als volwaardige democratische rechtsstaten, maar zijn dat niet meer vanwege de democratische achteruitgang in die landen (met een duur woord heet dit democratische erosie). Dat komt omdat daar de vrijheden van grondrechten en burgers, en de persvrijheid steeds vaker door de regering worden geschonden.
Ook landen zoals Brazilië, Argentinië en Zuid-Korea hebben te kampen met democratische achteruitgang. De achteruitgang is in die landen echter nog niet zo groot dat niet meer kan worden gesproken van een volwaardige democratische rechtsstaat. Zo werd een staatsgreep van oud-president Yoon Suk-yeol in Zuid-Korea voorkomen, nadat een tweederdemeerderheid van het parlement (dus ook de volksvertegenwoordiging van de politieke partij van de president in het parlement) van dat land de president afzette.
Nederland
In Nederland zetten organisaties zoals ProDemos, het Montesquieu Instituut en het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie (afgekort: NIMD) zich in voor het behoud en de versterking van de democratische rechtsstaat in Nederland en wereldwijd. Nederland is verder lid van het Internationaal Instituut voor democratie en verkiezingsondersteuning (afgekort: IDEA).
ProDemos is een organisatie die jongeren en volwassenen probeert te betrekken bij politiek en rechtsstaat. Het Montesquieu Instituut is sinds 2007 een kenniscentrum voor parlementaire democratie in Nederland.
Het NIMD is een pro-democratische organisatie die in 2000 is opgericht door de politieke partijen CDA, GroenLinks-PvdA (toen nog aparte partijen), VVD, D66, ChristenUnie en SGP. Het NIMD komt voort uit de Stichting het Nieuwe Zuid-Afrika (afgekort: NZA), die zich inzette voor de democratische rechtsstaat in Zuid-Afrika na de afschaffing van de apartheid.
Ten slotte bestaat sinds 2025 de organisatie Voor ons Nederland, opgericht door oud-VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff. Die organisatie verzet zich tegen extremisme en populisme, en zet zich in voor de democratische rechtsstaat. Voor ons Nederland wordt onder meer gesteund door oud-PvdA-partijleider Lodewijk Asscher en oud-ChristenUnie-partijleider Gert-Jan Segers.
België
In België bestudeert het Centrum Verkiezingen en Democratie van de Katholieke Universiteit Leuven de werking van de democratische rechtsstaat. Daarnaast is België lid van het Internationaal Instituut voor democratie en verkiezingsondersteuning (IDEA).